Кылган гамәлләре һәм дөньяга карашы, таланты белән халкыбыз тарихында һич тә җуелмаслык урында булырга тиешле олуг шәхесләребез арасында исламият галиме, нәшир һәм мөхәррир, мәшһүр мөгаллим Кәшшафетдин хәзрәт Тәрҗемани да бар.

Укучыларыбыз игътибарына 1998 елның февраль аенда «Мирас» журналында басылып чыккан язманы тәкъдим итәбез. Әлеге язма шулай ук 1906 елны «Таң йолдызы» газетасында чыккан. Язмада шул чор орфографиясе сакланды. Гаяз Исхакый ачлык башлануы турында яза.

«Кайбер идеологларның татарларны яшь милләт буларак тәкъдим итү омтылышы бернинди мәгълүматы булмаган, белемсез кешеләргә юнәлгән», — дип саный Ш.Мәрҗани исемендәге тарих институтының фәнни җитәкчесе, Татарстанның беренче Президенты Минтимер Шәймиевнең элекке киңәшчесе Рафаэль Хәкимов.

Дөньяның акыл ияләре дә, төрле-төрле күрәзәчеләр дә XXI гасырны «хатын-кыз гасыры» булыр дип юраганнар иде. «Хатын-кызлар зыялы, тәрбияле булыр» дип өметләнгәннәр микән? Һәрхәлдә, Россиядә яшәүче хатын-кызлар күздә тотылмаган, диясе килә.

Галимҗан Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты галимнәре Башкортстанның борынгы таш язмаларын өйрәнгәч, барысының да татар телендә язылуын ачыклаган. Белгечләрнең фикерләрен «Татар-информ» хәбәрчесе туплады.

Бүген - матбугат көне. Беренче татар басмасы дип күпләр «Нур»ны атый. Мәсьәләгә киңрәк караучылар матбугат тарихын «Тәрҗеман»нан чыгып карау яклы. КФУның I курс студенты Ильяс Хаҗиев мәкаләсендә бу газеталарга гына түгел, ә аларның «артында» торган шәхесләр каршылыганы Тукай һәм Гаспралы мөнәсәбәтләренә анализ ясый.

«Кая барыйм, нишлим? Кемнәргә калдырыйм сезне?» Бу — әни тавышы. Колхозга килгән наряд буенча, ул күрше Мари республикасының Суслонгер урманына эшкә китәргә тиеш.

Сугыш вакыты. Фронттагы кебек тылда да хәлләр киеренке. Ачы хәсрәтне йөрәгенә йотып, сугышның барлык җәфаларын иңнәренә салган хатын-кызлар ут эчендәге әтиләре һәм сөйгәннәре, ирләре һәм уллары өчен дә эшлиләр.

НТВ каналында чыккан «Уроки русского» тапшыруында Захар Прилепин Ермакны себер халкының яклаучысы дип атады. Себер ханлыгын тар-мар итүче буларак тарихка кереп калган кешене яклаучы дип атап буламы? Тарихчылар бу сүзләргә ничек карый? Бу хакта «Интертат» язмасында.

Чистай каласында һәм өязендә татар халкының 1000 еллык тарихын күрсәтергә, бик күп мәгълүмат бирергә була. Чистай өязендә Идел буе Болгар дәүләтенең башкаласы «Олуг шәһәр Биләр» һәм «Юкәтау» археология hәйкәле урнашкан, табылган археология истәлекләренең саны меңнән артып китә.

Казанда 500 данә тираж белән «Эпоха татарских князей в Мещере (XV–XVII века)» китабы дөнья күрде. Мәгъсүм Акчурин, Мулланур Ишеев, Александр Абдиев язган шушы хезмәт Ш. Мәрҗани исемендәге Тарих институтында тәкъдим ителде.

Галимҗан Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының халык иҗаты бүлеге баш фәнни хезмәткәре, филология фәннәре докторы Илсөяр Закированың Әстерхан татарлары турында мәкаләсен тәкъдим итәбез. Ул институтның комплекслы экспедициясе материаллары нигезендә әзерләнгән.

Шиһабетдин Мәрҗани исемендәге Тарих институтында Идел-Урал һәм Көнбатыш Себер халыкларының этносоциаль төркемнәре формалашу һәм үсеше турында фәнни конференция узды. Конференциядә Татарстан тарихчылары гына түгел, башка төбәкләрдән килгән галимнәр дә катнашты.

Cәнгать фәннәре кандидаты, Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының театр һәм музыка бүлеге мөдире Эльмира Галимованың Пермь татарларының сылва-ирен этник төркеменең музыкаль фольклор үзенчәлекләре хакында фәнни хезмәте.

Татар халкының Көнчыгыш, аерым алганда, Урта Азия халыклары белән бәйләнешләре хакында матбугатта язылып килә. Ә менә татар мәгърифәтчеләренең, шул исәптән татар кызларының тугандаш халыкларның мәгарифен үстерүгә керткән өлеше хакында фәнни хезмәтләр юк диярлек.

Шиһабетдин Мәрҗани исемендәге тарих институты татар сәүдәгәрләре нәселе турында беренче монография чыгарган. Ул Сәйдәшевлар нәселенә багышланган. Китапны тәкъдим итүгә багышланган матбугат очрашуында тарихчылар узган гасыр һәм бүгенге көн байларын чагыштырдылар.

Касыйм татарларының бүгенге яшәү рәвеше тасвирланган «Касыйм ханлыгы шәүләләре» китабы нәшер ителде. Анда китаплардагы тарих түгел, ә халык хәтерендә сакланган истәлекләр тупланган.

Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты «Оренбург өлкәсе татар сөйләшләре» дигән китап чыгарды. Китап авторы — лексикология һәм диалектология бүлеге өлкән фәнни хезмәткәре Алинә Хөсәенова Оренбург өлкәсендә яшәүче татарларның килеп чыгышын, аларның Россиядәге ролен һәм җирле сөйләшләрен күрсәтә.

Милли китапханәдә узган «Мәскәү һәм татар дөньясы» лекциясен Мәрҗани исемендәге тарих институты хезмәткәре, тарих фәннәре кандидаты Булат Рәхимҗанов алып барды. «Интертат» тарихи бранчта яңгыраган фикерләрне тәкъдим итә.

Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты «Башкортстан Ык буе татарларының йола иҗаты» басмасын чыгарды. Китапта Башкортстан татарларының халык авыз иҗатын системалы рәвештә җыю һәм өйрәнү эшен башлап җибәргән беренче галим Риф Мирхәбибулла улы Мөхәммәтҗановның (1939 — 1996) хезмәтләре тупланган.

Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты «Башкортстан татар сөйләшләре: ареал аспектта» дигән китап чыгарды. Китап авторы — лексикология һәм диалектология бүлеге өлкән фәнни хезмәткәре, лингвист Миңнира Булатова укучыларга татар теленең сөйләшләре барлыкка килүен һәм аларның үзенчәлекләрен күрсәтә.

Татарстан Фәннәр Академиясе Г.Ибраһимов ис. Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының фәнни хезмәткәре Венер Усмановның «Башкортстан Республикасы татар эпиграфик һәйкәлләре: Стәрлебаш авылы» китабы дөнья күрде. Авторның Башкортстандагы татар авылы тарихы турындагы мәкаләсен тәкъдим итәбез.

Алсу таң атып килә. Ана мич артындагы сәкедә берсенә-берсе елышып йоклап ятучы оланнарына карап уйланып утыра. Нарасыйларда әтиләренең йөз чалымнарын күреп, сокланып елмаеп куя.

12 декабрьдә Кышкы китап фестивале кысаларында Татарстан Республикасының Милли китапханәсендә гарәп графикасында язылган борынгы көндәлекләрне тәрҗемә итү буенча лаборатория булды. Лабораториянең бурычы — элек бастырылмаган кулъязмалардан рус һәм татар телләрендә уникаль материал алу.

Кулъязмаларда Шәрәфетдиннең революциягә кадәрге татар мәдрәсәсендә укуы һәм авылында тегүче булып эшләве, армиядә хезмәт итүе кыскача язылган.

Революциядән соң чит илгә киткән татарлар ничек яшәгән? Аларны ниләр борчыган? Кытайның Мукден шәһәрендә яшәгән татар эмигранты гаиләсендәге бишенче сыйныф укучысы Халидәнең көндәлегендә - татар язмышы.

Тарихчы Әнвәр Аксанов «Төрки-татар дөньясы» («Тюрко-татарский мир») YouTube каналында башкортларның килеп чыгышы турында сөйли.

Тарих фәннәре докторы Дамир Исхаков «Татар-информ» агентлыгына интервьюсында Башкортстанда ни сәбәпле татарларны башкорт дип яздыру сәясәте барганы, башкорт атамасының сословие һәм этник мәгънәсе һәм Ризаэтдин Фәхретдинне башкорт дип атауның тарихны белмәү күрсәткече булуы хакында сөйләде.

Тарих фәннәре докторы Дамир Исхаков «Татар-информ» агентлыгына интервьюсында «Башкорт теленең төньяк-көнбатыш диалекты» (башҡорт теленең төньяҡ-көнбайыш диалекты) дигән күренешкә карата үз фикерен белдерде.

Талантлы педагог, галим һәм мәртәбәле дин әһеле Әхмәтҗан Мөхәммәтрәхим улы Мостафин үзе язган мәкаләләре астына әнә шулай Әхмәтҗан хәлфә дип имза куя торган булган.