«Кала башы»ннан Шушма елгасына һәм күрше рус авылына карап басып торам. Бу үзәнлекләрдә Болгар, Биләр кебек изге һәм борынгы шәһәрлек булган дип уйламассың да. Яңа Чишмә районындагы бернинди туристик маршрутка да кермәгән, бернинди хәтер билгесе дә булмаган борынгы Тубылгы Тау шәһәрлегеннән «Интертат» репортажы.

Әлеге хатны Газиз Кашапов «Казан утлары» журналының 1989 елның февраль санында бастырып чыгарган булган.

Язучы Ринат Мөхәммәдиевнең Сөембикә ханбикә турында әйткән сүзләре татар җәмәгатьчелегендә кызу бәхәс тудырды. Шуңа бәйләп, төрле фикерләрне тупладык.

ХХ гасыр башында татарлар нинди музыка тыңлаган? «Интертат» журналисты Ильяс Хаҗиев Франция Милли китап­ханәсенең аудиовизуаль документлар департаменты коллекция­се архивында сакланган уникаль татар язмаларын тәкъдим итә.

Археолог, тарихчы, этнограф, тарих фәннәре докторы Искәндәр Измайлов Алтын Урда дәүләтендәге мәдәни үсеш хакында күзәтүләре белән уртаклаша.

Татарстан Диния нәзарәтенең Үзәк ревизия комиссиясе рәисе Рөстәм хәзрәт Вәлиуллин Идел буе Болгар дәүләтендә Ислам дине кабул ителүгә 1100 ел тулу уңаеннан фикерләре белән уртаклашты.

Ниһаять, быел, ягъни 2022 елның апрелендә XVII гасырда яшәп иҗат иткән, әсәрләре әхлакый пакьлек һәм дини камиллеккә өндәү белән сугарылган күренекле шагыйрь, фикер иясе Мәүлә Колыйга багышланган төбәкара-фәнни укулар оештырыла.

Бөек Ватан сугышы вакытында Казан каймасы һәм Сура оборона чиге төзелеше тәмамлануга быел 80 ел. Йөз меңнән артык кеше – хатын-кызлар, балалар, картлар өч ай дәвамында оборона ныгытмаларын төзегән, окоп казыган. Техника юк, медицина ярдәме юк, азык юк. Эшләмәсәң, катып үләсең... Казанда шул вакыйганы искә алдылар.

Бу герой-шагыйрьнең исеме киң таралмаган, яшьләр арасында аны белмәүчеләр дә бардыр. Аның турында «уникенче җәлилче» дип тә әйтәләр. Быел аның тууына 110 ел. Ул - Рәхим Саттар.

Сөембикә манарасының төзелү тарихына багышланган язма «Казан утлары» журналының 1968 елгы сентябрь саныннан алынды.

Казанда төзеләчәк яңа Җәмигъ мәчетенең урыны билгеле – ул «Кырлай» паркын урынында булачак. Җәмәгатьчелектә аның атамасы нинди булырга тиеш дигән фикерләр яңгырый башлады. «Мәрьям» дип атыйк дигән фикер бар, ә менә язучы Ләбиб Лерон Казанда төзеләчәк яңа Җәмигъ мәчетен «Ханнар» мәчете дип атарга киңәш итә. «Интертат» фикерләрне барлады.

 Киев Русе халкының күп өлеше татар-төркиләрне тәшкил иткән. Заманында ул Авар каһанлыгыннан аерылып чыккан һәм элгәре Киев каһанлыгы дип атап йөртелгән.

1917 ел. Сугыш уты ялаган кырлар буе татар хатыны атлый. Янында ике солдат та бар.

Тарих фәннәре кандидаты, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре Тәэминә Биктимирова татар хатын-кызлары арасында беренче сәясәтчеләрдән булган ханым - 1930-1937 елларда ТАССР халык комиссарлары шурасы рәисе булган Кыям Абрамовның хатыны Хөсниҗамал Байдамшина-Абрамова хакында яза.

Үзбәкстан хакимиятенең Самара өлкәсе Кондырча җирлегендә Аксак Тимергә (Тамерлан, Амир Темур) һәйкәл куюга конкурс үткәрергә ниятләве хакында хәбәр итүе татар халкын аптырашта калдырды. Татарларның әби-бабалары яшәгән канкойгыч сугыш урынында йөз меңнән артык кешене суеп үтергән әмиргә һәйкәл кую гадел булырмы?

Татарстанның беренче Президенты Минтимер Шәймиевнең Әнәк авылындагы бабаларының «яңа башкортлар» булуы ачыклануы турында Уфаның хакимият мәнфәгатьләрен яклаучы телеграм-каналларында таралган «сенсацион хәбәр»не Ш. Мәрҗани исемендәге тарих институты белгече, тарих фәннәре докторы Радик Исхаков шәрехләде.

1391 елның 18 июнендә Урта Азия дәүләте әмире Аксак Тимер һәм Алтын Урда дәүләте ханы Туктамыш арасында Кондырча елгасы янында көч алыша. Евразиянең иң канкойгыч сугышы турында инде язган идек. Татарстан галимнәре Самара, Үзбәкстан һәм Беларусь төбәкчеләре белән шушы сугыш хакында бәхәсләште.

Урта Азия дәүләте әмире Аксак Тимер һәм Алтын Урда дәүләте ханы Туктамыш арасында сугыш ни өчен тарихта онытылган? Урта гасырның иң зур сугышы булып саналып та, онытылган бу тарих турында Мәрҗани исемендәге Тарих институты галиме, тарих фәннәре кандидаты Илнур Миргалиев белән сөйләштек.

Башкортстанның Балтач районы үзегендә Россия мөселманнары тарихында әйтеп бетергесез зур эз калдырган мәшһүр татар шәхесе - Батырша (Габдулла Галиев) музее бар.«Интертат» Балтач районында булып, музей белән танышты.

Татар халкының гыйлем-мәгърифәт тарихына күз салсак, күпме талантлы шәхесләребезне, аларның милләтебез хакына кылган гамәлләрен белмичә инде онытыла язган шәхесләребез бик күп әле.

Төркиядә яшәгән татар шәхесләре исемлегендә иң күренеклеләренең берсе — Әхмәтвәли Мәңгәр. Төркиядә ул 1939 елда нигез салган Әхмәтвәли Мәңгәр холдингы - «AVM Holdıng» бүгенге көндә дә эшли.

1990 елның 30 августы — республикада хәлиткеч вакыйга булган көн. Бу көнне Татарстанның суверенитет турында Декларациясе кабул ителә. 30 август көненең әһәмияте турында сүзләр белән генә әйтеп-аңлату аз булыр иде… Вакыйгаларны милли күтәрелештә катнашкан кешеләр белән бергә искә алдык.

Филология фәннәр докторы, Татарстанның Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының халык иҗаты бүлеге баш фәнни хезмәткәре Илсөяр Закированың Әстерхан татарларының рухи мәдәнияте, сөйләм үзенчәлекләре, фольклоры турында язмасын тәкъдим итәбез.

Кылган гамәлләре һәм дөньяга карашы, таланты белән халкыбыз тарихында һич тә җуелмаслык урында булырга тиешле олуг шәхесләребез арасында исламият галиме, нәшир һәм мөхәррир, мәшһүр мөгаллим Кәшшафетдин хәзрәт Тәрҗемани да бар.

Укучыларыбыз игътибарына 1998 елның февраль аенда «Мирас» журналында басылып чыккан язманы тәкъдим итәбез. Әлеге язма шулай ук 1906 елны «Таң йолдызы» газетасында чыккан. Язмада шул чор орфографиясе сакланды. Гаяз Исхакый ачлык башлануы турында яза.

«Кайбер идеологларның татарларны яшь милләт буларак тәкъдим итү омтылышы бернинди мәгълүматы булмаган, белемсез кешеләргә юнәлгән», — дип саный Ш.Мәрҗани исемендәге тарих институтының фәнни җитәкчесе, Татарстанның беренче Президенты Минтимер Шәймиевнең элекке киңәшчесе Рафаэль Хәкимов.

Дөньяның акыл ияләре дә, төрле-төрле күрәзәчеләр дә XXI гасырны «хатын-кыз гасыры» булыр дип юраганнар иде. «Хатын-кызлар зыялы, тәрбияле булыр» дип өметләнгәннәр микән? Һәрхәлдә, Россиядә яшәүче хатын-кызлар күздә тотылмаган, диясе килә.

Галимҗан Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты галимнәре Башкортстанның борынгы таш язмаларын өйрәнгәч, барысының да татар телендә язылуын ачыклаган. Белгечләрнең фикерләрен «Татар-информ» хәбәрчесе туплады.

Бүген - матбугат көне. Беренче татар басмасы дип күпләр «Нур»ны атый. Мәсьәләгә киңрәк караучылар матбугат тарихын «Тәрҗеман»нан чыгып карау яклы. КФУның I курс студенты Ильяс Хаҗиев мәкаләсендә бу газеталарга гына түгел, ә аларның «артында» торган шәхесләр каршылыганы Тукай һәм Гаспралы мөнәсәбәтләренә анализ ясый.

«Кая барыйм, нишлим? Кемнәргә калдырыйм сезне?» Бу — әни тавышы. Колхозга килгән наряд буенча, ул күрше Мари республикасының Суслонгер урманына эшкә китәргә тиеш.