Моннан 60 ел элек, 1959 елның 8 маенда КПССның Татарстан өлкә комитеты һәм ТАССР Министрлар Советы “Казан шәһәрендә Муса Җәлилгә һәйкәл кую турында” карарын имзалый. “Татар-информ” сезне әлеге карар белән таныштыра. Бу материал Татарстанның Архив эше буенча дәүләт комитеты белән ТАССРның 100 еллыгына багышланган уртак проектыбыз кысаларында әзерләнде.

Моннан 80 ел элек, ягъни 1939 елның маеннан, татар халкының язуы үзгәрә. Татарстан АССР Югары Советы Президиумының “Латин графикасына нигезләнгән татар алфавитының рус графикасына – кириллицага нигезләнгән татар алфавитына күчүе турында” дигән указы нигезендә татарлар кирилл хәрефләре белән яза башлый. “Татар-информ” мәгълүмат агентлыгының Татарстанның Архив эше буенча дәүләт комитеты белән ТАССРның 100 еллыгына багышланган уртак проекты кысаларында сезне шушы указ белән таныштырабыз. 

"Татар-информ" мәгълүмат агентлыгы Татарстанның Архив эше буенча дәүләт комитеты белән уртак проект башлый. Без Татарстан архивларында саклана торган уникаль материалларны укучыларыбызга җиткерә башлыйбыз. Проект ТАССРның 100 еллыгына багышлана. Беренче материалны бүген, Яз һәм Хезмәт бәйрәмендә тәкъдим итәбез. Сез 1937, 1939, 1940 елларда 1 Май бәйрәменең ничек үткәрелгәнен белерсез. 

Икенче апрель көнне “Эрмитаж-Казан” үзәгендә “Алтын Урда һәм Кара диңгез буйлары. Чыңгызыйлар империясе сабаклары” күргәзмәсе ачылды. Тантанада Дәүләт Эрмитажының генераль директоры Михаил Пиотровский, Шиһабетдин Мәрҗани исемендәге Фәннәр академиясе директоры Рафаэль Хәкимов, Шиһабетдин Мәрҗани фонды җитәкчесе Рөстәм Сөләйманов катнашты. “Татар-информ” хәбәрчесе күргәзмәнең ачылышында “татар-монгол игосы” төшенчәсенә мөнәсәбәтне, Чыңгыз Хан империясендә нинди дин һәм милләт халкы яшәгәнен ачыклады.

Татарстан Фәннәр академиясенең Шиһабетдин Мәрҗани исемендәге Тарих институтының Миркасыйм Госманов исемендәге Алтын Урда һәм татар ханлыкларын тикшеренүләр Үзәге җитәкчесе, тарих фәннәре кандидаты Илнур Миргалиев "Татар-информ" агентлыгына интервьюсында Алтын Урдада дәүләт теле татар теле, аның төп халкы татарлар булуы, андагы салым системасы, "иго" ярлыгының каян килеп чыгуы һәм Алтын Урданың 750 еллыгы ничек билгеләп үтеләчәге хакында сөйләде.

Бүген тарихка "җәлилчеләр" атамасы белән кергән төркемнең иң күренекле шәхесләренең берсе - Гайнан Кормашовка 100 ел тулды. 1944 елда Плетцензее төрмәсендә җәзалап үтерелгән татарлар исемлегендә ул - беренче. Марий Эл республикасы Бәрәңге районы Куян авылының батыр егете Гайнан Кормашевны бүген туган ягында искә алдылар.

Бохара - дөнья күләмендә танылган ислам мәгърифәте үзәкләренең берсе. Бу атнада данлыклы “Мир Араб” мәдрәсәсендә татар халкының иң күренекле шәхесләренең берсе - Шиһабетдин Мәрҗани хөрмәтенә истәлек тактасы урнаштырылды. “Татар-информ” Бохарадагы тагын бер мәшһүр татар улы – мәчет, мәдрәсә салдырган, халыкны һөнәргә өйрәткән һәм дин гыйлеме биргән Хуҗа Хәсән Болгари хакында билгеле булган мәгълүматларны ачыклады.

"Галимҗан Идрисине XX йөз татар тарихындагы иң зур авантюрист дип атар идем”

Татарстан республикасы Фәннәр академиясенең Татар энциклопедиясе һәм төбәкне өйрәнү институты директоры, тарих фәннәре докторы Искәндәр Гыйләҗев "Татар-информ" агентлыгының каһарман шагыйрь Муса Җәлил турындагы җиде соравына җавап бирде.

Казан ханбикәсе Сөембикәнең истәлеген татар халкы ничек саклаган? Бүген без үзебезнең мәшһүр кызыбызга тиешле дан-шөһрәтне күрсәтәбезме? Тарих фәннәре кандидаты Тәэминә Биктимеровадан күзәтү.

Арча районының Байкал һәм Шурабаш авылларында шагыйрь, прозаик, драматург, тәнкыйтьче, публицист һәм җәмәгать эшлеклесе Габделгазиз Монасыйпов тууына 130 ел тулу хөрмәтенә әдәби кичәләр булып узды. Габдулла Тукайның Казандагы әдәби музее җитәкчелеге чакыруы буенча, бу чараларда “Татар-информ” да катнашты. 

Төркиядә яшәп иҗат итүче милләттәшебез, журналист, язучы Айзирәк Гәрәева-Акчура Татарстанда нефть чыга башлауга 75 ел тулу уңаеннан үткәрелгән "Хәзинә" әдәби конкурсында "Повесть" номинациясендә җиңде. “Интертат” аның белән повестенең герое һәм татар кешесенең кадере турында сөйләште.

Юлай Шамилоглы - Нью-Йоркта туып-үскән татар галиме. Ислам мәдәнияте музеенда ул Артын Урда дәүләте мисалында табигый факторларның тарихтагы роле хакында сөйләде. Галим Алтын Урда таркалуының сәбәпчесе дип чума чирен - тарихка "Кара үлем" дип кереп калган пандемияне атады. “Татар-информ” галимнең фикерләрен тәкъдим итә.

Гаяз Исхакыйның Истанбулның Әдернәкапы зиратындагы каберен тиешенчә караучы юк. Бөек шәхеснең янәшәсендәге, "Идел-Урал" фондыныкы булган кишәрлек тә хәзер буш түгел. "Татар-информ"ның Төркиядәге үз хәбәрчесе Рушания Алтай "Интертат" өчен махсус язган мәкаләсендә Гаяз Исхакыйның каберен кем карарга тиеш дигән сорауга җавап эзли.

50 ел элек, 1968 елның 21 августында “Дунай” операциясе башлана – Совет Армиясенең бер өлешен һәм Варшава килешүенә кергән илләр гаскәрләренең бер өлешен Чехословакиягә кертәләр. Илдә дә, дөнья күләмендә дә Чехословакияне яклаучылар табыла. Сигез мәскәүленең “Сезнең һәм безнең ирек өчен!” дигән шигарь астында үткәргән демонстрациясе алар өчен төрмә белән тәмамлана. Татар АССРында да Чехословакияне яклап чыгалар. Казанда “Прага язын” яклаучылар ның берсе - журналист һәм язучы Рәмзи Илялов була.

Татарстанның Габдулла Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты, күренекле язучысы, галим, әдип Мөхәммәт Мәһдиевнең төрле елларда татар матбугатында чыккан әңгәмәләреннән өзекләр тәкъдим итәргә булдык. Бүгенге вазгыятьтә татар кешесенә аның фикерләре кирәктер шикелле.

Мәскәүнең ГУЛАГ тарихы музеенда татар язучысы Аяз Гыйләҗевның рус теленә тәрҗемә ителгән "Ягез, бер дога" ("Давайте помолимся ") китабын тәкъдим итү кичәсе узды. ГУЛАГ атмосферасына якынайтып төзелгән бинаның караңгы залларының берсенә бөек шәхеснең уникаль әсәре турында ишетергә дип татар зыялылары, музей хезмәткәрләре җыелган иде.

Тарих фәннәре кандидаты, язучы Нурулла Гариф матбугаттагы туры сүзле, үткен язмалары аша укучыга яхшы таныш. Кызыксыну даирәсе киң булган тарихчы-публицист халкыбыз башына төшкән репрессия дәверенә дә битараф кала алмаган. Күптән түгел генә аның Рәис Шаһи белән берлектә әзерләнгән “Каһәрләнгән еллар авазы” дип аталган яңа китабы дөнья күрде. Кайнар сүзле тарихчы белән үткәрелгән әңгәмәбез дә аз өйрәнелгән шушы темага нисбәтле.

Аяз Гыйләҗевнең ГУЛАГта күргәннәрен тасвирлаган “Йәгез, бер дога!” роман-хатирәсендә венгр егете Арпад Галгоци да сурәтләнә. Ике тоткынның танышлыгы нибары 3,5 ай гына дәвам итсә дә, алар дуслашып өлгергән була. Азат ителеп, туган ягына кайткач, Аяз абый дустын еш искә ала, әмма аларга яңадан күрешү язмый. Язучының вафатыннан соң, еллар узгач, әдәбият галиме Миләүшә Хәбетдинова Арпад Галгоцины Венгриядә эзләп таба... Язучының хатыны Нәкыя апа, балалары белән аралашу тәэсирендә Арпад Галгоци кадерле дусты Аяз рухына багышлап, бүләк әзерли - хикәя яза. "Интертат" электрон газетасы бу хикәяне укучыларга беренче булып җиткерә.

Бүген күренекле татар галиме, дин эшлеклесе, тарихчы һәм фикер иясе Шиһабетдин Мәрҗанинең тууына 200 ел тулу билгеләп үтелә. Гарәп теленнән “Шиһабетдин” исемен “дин метеоры” яки “Атылучы Ислам йолдызы” дип тәрҗемә итәргә мөмкин. Чыннан да, имамның мирасы, якты комета сыман, татар халкының тормышын яктырткан. Күренекле, күпкырлы, кабатланмас, даһи... Хөрмәтле укучылар, сез хәзрәтнең әлеге сыйфатларына аның тормышыннан моңарчы билгеле булмаган 10 фактны белгәч, үзегез дә инанырсыз.

2018 елда бөек татар галиме Шиһабетдин Мәрҗани тууына 200 ел булачак, шуңа бу ел Мәрҗани елы дип игълан ителде. Гомум төрки-татар тарихын, Казан татарлары тарихын бербөтен итеп берләштергән, татар ханнарының югалган исемнәрен иң беренче булып санап чыккан бөек шәхес, мәгърифәтче Шиһабетдин Мәрҗани турында мәгълүматларны барлыйк.

Татарстан Диния Нәзарәте 2017 елны Галимҗан Баруди елы дип игълан иткән иде. Совет чорында онытылып торган мәгърифәтче, дин галиме, педагог, җәмәгать һәм сәясәт эшлеклесе Г.Барудины татар халкының беренче милли лидеры дип тә атаучылар бар. Революциядән соң да дин эшлеклесе булудан туктамаган Баруди ике тапкыр Россия мөфтие итеп сайлана. Мөселманнар арасында олы абруй казанган татар улына карата, еллар узгач та, ихтирам кимеми.

Филология фәннәре докторы, профессор, академик Мирфатыйх Зәкиев белән эксклюзив әңгәмә тәкъдим итәбез.

Владимир Ильич Ленин – каршылыклы шәхес. Берәүләр аны үз бабасыдай якын күрә, икенчеләре - тәнкыйтьли. Тик төрле фикер-бәхесләрдән кала, Ленин - табышмак кебек серле юлбашчы да әле ул. Аның турында нинди генә риваятьләр юк. Беркөнне редакциябезгә Питрәч районы Чыты авылында клуб мөдире булып эшләүче Миңнур Шәмсетдинов шалтыратты. “Ленин бабай турында тарихта беркая да язылмаган мәгълүматым бар иде”, - диде ул.

Керенский Смольныйдан хатын-кыз күлмәге киеп кача, «Аврора» буш ут ача, ә Кышкы сарайны утка тоту гомумән булмый.

Дөнья тарихында иң зур вакыйгаларның берсе булган Бөек Октябрь революциясенә быел 100 ел тулды. Бер гасырлык юбилей уңаеннан Татарстан Фәннәр академиясенең Ш.Мәрҗани исемендәге Тарих институты “Человек в революции. Казанская губерния” дип исемләнгән ике томлы монография әзерләде.

Октябрь - татарларның хәтер ае: 1552 елгы, татар халык өчен фаҗигале булган вакыйгаларны нәкъ менә октябрьдә искә алалар. Бу нисбәттән татар халкы батыр йөрәкле каһарманнарын, лидерларын да барлый. Алар һәр заманда булган һәм бар. 90нчы еллар милли лидерларының берсе - ялкынлы йөрәкле, милли җанлы җырчы, милли хәрәкәт активисты Вафирә Гыйззәтуллина. Бүген без җырчының исән вакытларына әйләнеп кайтып, төрле елларда матбугатта чыккан әңгәмәләрен барладык. Вафирә Гыйззәтуллина әйткән фикерләр бүгенге вәзгыятьтә аеруча актуаль һәм кыйммәтле. Аларны сезгә дә тәкъдим итәбез.

Татарның үткәнендәге вакыйгалар турыдан-туры бүгенге көн вәзгыятенә йогынты ясый. Алай гына да түгел, хәзер милләтебездә килеп чыккан проблемалар, чишәсе мәсьәләләрнең дә тамыры 1552 елларга барып тоташа, дип саный тарихчылар.

Милли мәгарифтә шәригатьнең роле, җәдитчелек мәсьәләләре, яшәү рәвеше буларак ислам дине... Бу сораулар бүген дә актуаль. Узган гасырларда алар ничек хәл ителгән соң?

“Татар-информ” хәбәрчесе Казан ханнары турындагы китабы белән таныштыруын дәвам итә. Китап тиздән Татарстан китап нәшриятында басылып чыгачак.