Татарстан Республикасы Дәүләт архивларында Нәҗип Җиһановның тормыш юлы һәм эшчәнлегенә кагылышлы шактый материал бар. Кадрларны исәпкә алу буенча шәхси кәгазь документын алсак, анда автобиография, бәяләмәләр, шагыйрьләр белән шәхси язышулар да урын алган. Болар хакында архивның бүлек җитәкчесе Гүзәл Фәезова сөйләде.

Төрки-татар әдәбиятында XII гасырда яшәп иҗат иткән күренекле шәхесләребезнең берсе – Сөләйман Бакыргани. Талантлы шагыйрь, әдип һәм дин белгече, Апокалипсис вакыйгалары хакында хәбәрләрне шигъри формада җиткерүе белән игътибарга лаеклы.

Мәүлә Колый - Казан ханлыгы алынганнан соң туган берене шагыйрь буларак телгә алына. Аның тумышы, чыгышы кайсы яктан? Ул дөрестән дә Казан ханлыгы алынганнан соң әдәбиятка килгән беренче шагыйрьме? Болар хакында “Татар-информ” хәбәрчесенә Татарстан Фәннәр академиясенең әдәбият бүлеге өлкән фәнни хезмәткәре, филология фәннәре докторы, профессор Фәрит Яхин сөйләде.

Республика тарихы белән кызыксынучылар ТАССРның 1937 елда беренче расланган төп законы – Конституциясе белән таныш. Ләкин архив чыганакларында 1926 елда язылган беренче проекты табыла. “Татар-информ” мәгълүмат агентлыгы Татарстанның Архив эше буенча дәүләт комитеты белән уртак проекты кысаларында төп закон проектының тарихы, эчтәлеге һәм үсеше турында таныштыра. Уникаль документ турында Татарстан Дәүләт архивының күргәзмә һәм публикаторлар эшчәнлеге бүлегенең әйдәп баручы архивчысы Айсылу Хәйбиева сөйләде.

Хәкимов Кәрим Гәбдрәүф улы – Советлар Берлеге белән гарәп илләре арасында эшлекле мөнәсәбәтләрне урнаштыручы беренче дипломат. Ул Хиҗаз, Нәдҗ патшалыкларында - Согуд Гарәбстанында, Йәмәндә яшь Совет дәүләтенең сәүдә агенты, генераль консулы һәм тулы хокуклы вәкиле буларак дөньяда танылган шәхес. Россия Президенты Владимир Путин Согуд Гарәбстанына бару сәбәпле, "Кызыл Паша" кушаматы белән тарихка кергән дипломатны федераль мәгълүмат чаралары да искә төшерде. Аның милләтен башкорт дип күрсәтүчеләр дә бар. "Интертат"ка билгеле булганча, ул үзен татар дип санаган.

Алтын Урда тарихының аз билгеле сәхифәләре, Казах ханлыгының килеп чыгышы һәм Җүчи Олысыннан (Алтын Урда) чыккан төрле дәүләтләрнең үзара мөнәсәбәтләре үзенчәлеге турында Нур-Солтанда узган “Алтын Урда: тарих һәм тарихи хәтер” дип аталган түгәрәк өстәл утырышында галимнәр сөйләште.

Халыкка фидакарьләрчә хезмәт иткән, милләт мәнфәгатен үзенең яшәү кыйбласы дип санаган татар галимнәре һәм әдипләре турында сөйләшүебезне дәвам итәбез. Каюм Насыйри – халыкның нәкъ үзе кебек: меңләгән кыенлыкларны сабыр гына, тавышсыз-тынсыз гына җиңә-җиңә эшләвен дәвам итә. Аның өчен байлык та, дан-шөһрәт тә мөһим түгел. Нинди булган ул Каюм бабай? Ни өчен аны татар буржуазиясе аңа читләтеп караган? Болар хакында “Татар-информ” хәбәрчесенә Тел, әдәбият һәм сәнгать институты әдәбият белеме бүлеге мөдире, галим Әлфәт Закирҗанов сөйләде.

Әдәби телнең сөйләм телгә нигезләнүе бары Тукай чорында киң таралыш ала. XIX йөздә язылган татар әдәби әсәрләрен укысагыз, никадәр дәрәҗәдә аңлый алыр идегез? Ул чорда тел гарәп-фарсы һәм төрки алынмалар белән шактый чуарланган була. Әмма әдәбият киңлегенә шул вакытта сөйләм телендә язучы “җырчы Җәкәү” дигән шәхес килеп керә. Яков Емельянов - "Төрки-татар иҗатчылары һәм әдәбия ядкәрләр" проектының каһарманы. Тыйнак, ләкин үз сүзен бәреп әйтүче, иҗатында тормыш каршылыклары турында әрнеп язучы шагыйрь турында “Татар-информ” хәбәрчесенә Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының әдәбият белеме бүлеге мөдире, филология фәннәре докторы Әлфәт Закирҗанов сөйләде.

1920 елның августы азагында беренче өлкә партия конференциясендә хатын-кызлар ир-атлар белән тигез хокукларда катнаша. “Татар-информ” мәгълүмат агентлыгы Татарстанның Архив эше буенча дәүләт комитеты белән уртак проекты кысаларында коммунист булган беренче татар хатын-кызы Зоря Баембәтованың үзенчәлекле тәрҗемәи хәле белән таныштыра. Зоря чын коммунист буларак, бөтен кыенлыкларны уза, гражданнар сугышында, ачлык нәтиҗәләрен юкка чыгаруда һәм "халык дошманнарын" фаш итүдә катнаша.

Әгерҗедә Мөхлисә Бубиның 150 еллыгына багышланган «Мөхлисә Буби – милләтебезнең якты йолдызы» дип исемләнгән төбакара фәнни-гамәли конференциядә беренче татар казыясы, мөгаллимә, күренекле мәгърифәтчене тирән ихтирам белән искә алдылар. "Интертат" мәшһүр татар кызының биографиясендәге кызыклы фактларны барлады.

Татар әдәбиятында җитди урын алып торган шәхесләребез белән таныштыруны дәвам итәбез. Чираттагы каһарманыбыз – Габделҗаббар Кандалый. Шигырь-поэмаларында чынбарлык күренешләренә мөрәҗәгать итеп, халык авыз иҗатына таянган хәлдә чорның мөһим мәсьәләләрен сурәтләгән шагыйрьләрнең берсе ул. Ни өчен аны Тукай оят сүзләр кулланып яза дигән? Мулла кешегә интим хисләрне чагылдырып язганы өчен нинди мөнәсәбәттә булганнар? Бу хакта “Татар-информ” хәбәрчесенә Тел, әдәбият һәм сәнгать институты әдәбият белеме бүлеге мөдире, галим Әлфәт Закирҗанов сөйләде.

Алтын Урда чорында яшәп иҗат иткән әдипләр арасында Сәйф Сараи дип аталган шагыйрь гаҗәеп зур урын алып тора. Аның ике җыентыгы билгеле: “Гөлестан бит-Төрки” һәм “Ядгярнамә”. Соңгысында әдипнең берничә робагые һәм “Сөһәйл вә Гөлдерсен” дастаныннан өзекләр урын алган. Әдипнең тормышы, шәхесе, кайда туып-үсүе турында мәгълүматлар, кызганыч, бик аз. Сәйф Сараи иҗаты турында “Татар-информ” хәбәрчесенә Галимҗан Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты әдәбият белеме бүлеге мөдире, филология фәннәре докторы Әлфәт Закирҗанов сөйләде.

«Төрки-татар иҗатчылары һәм әдәби ядкярләр» сәхифәсенең каһарманы - татар әдәбияты классигы, шагыйрь, драматург Һади Такташ. Филология фәннәре кандидаты, КФУның Филология һәм мәдәниятара багланышлар институты доценты Миләүшә Хәбетдинова “Татар-информ” хәбәрчесенә бөек шәхес турында аз билгеле фактлар турында сөйләде.

“Татар-информ” мәгълүмат агентлыгы Татарстанның Архив эше буенча дәүләт комитеты белән уртак проекты кысаларында Татарстан Республикасының беренче юбилееннан – 1995 елның 30 августыннан уникаль фотокадрлар белән таныштыра.

Татарстанның көньяк-көнбатышында урнашкан Буа шәһәре тарихка бай төбәк. Элек-электән үк биредә дин галимнәре, ишаннар, укымышлы хәзрәтләр күп булган. Казанның соңгы ишаны да Гарифулла хәзрәт Гайнуллин да Буа ягыннан. Совет чорында Буа мәчетләре белән ниләр булып беткән? Халык коточкыч репрессия заманында намазларны ничек укыган? Болар хакында “Татар-информ” агентлыгы хәбәрчесенә тарихчы, Казан федераль университетының Халыкара мөнәсәбәтләр институтының Ислам мәгарифен һәм Ислам динен үстерү ресурс үзәге өлкән фәнни хезмәткәре Рәшит Маликов сөйләде.

“Печән базары -2019” фестивале быел аеруча бай булды. Тарихи лекцияләрне исә аерым билгеләп үтәргә була. “Печән базары”нда Бөтендөнья татар яшьләре форумы рәисе урынбасары, тарихчы Айрат Фәйзрахманов сөйләгән “Милләтләр: генезис, үзбилгеләнү һәм дәүләтчелек” лекциясе күп кешене җәлеп итте. Төп фикерләрне “Татар-информ” хәбәрчесе язмасында укый аласыз.

Җәмәгать эшлеклесе, тарих фәннәре кандидаты Тәэминә Биктимерова татарлар, Татарстан тарихын тирәннән өйрәнгән кеше. Без аңардан республикада 1920-1921 елларда булган ачлык турында сораштык. Ул коры саннар, фактлар гына китереп калмыйча, күп кенә фаҗигале хәлләр турында сөйләде, шул вакытта яшәүчеләрнең истәлекләрен китерде.

Дәүләт Думасы Угра елгасындагы басып тору тәмамлану көнен - 1480 елның 11 ноябрен федераль дәрәҗәдә билгеләп үтелә торган дата булуны карарга җыена. Бу идея Калуга өлкәсе губернаторы Анатолий Артамоновныкы. Закон проектын тәкъдим итүчеләр фикеренчә, шушы көннән соң "Алтын Урда игосы" тәмамланган һәм Русь бәйсез дәүләткә әйләнгән. "Татар-информ" Татарстан галимнәреннән бу вакыйгага карата фикерләрен сорашты.

Сөембикәне сатып җибәргәннәр дигән сүз дөресме? Казан ханлыгы яулап алынганда Кол Шәриф нинди роль уйнаган? Аны милли каһарман дип атый алабызмы? Тарих фәннәре докторы Дамир Исхаков "Татар-информ"га интервьюсында Казан ханлыгының соңгы көннәре һәм Кол Шәриф турында сөйләде.

“Татар-информ” мәгълүмат агентлыгы Татарстанның Архив эше буенча дәүләт комитеты белән уртак проекты кысаларында Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасының (ТАССР) беренче этнографик картасы белән таныштыра.

“Генетик яктан татарлар белән без якын халык”, - ди Венгриянең Казандагы Генерал консулы Адам Штифтер. Аның фикеренчә, Татарстанда моннан 1100 еллар элек яшәгән венгр кабиләләре һәм безнең ата-бабаларыбызның бер-берсенә тәэсире булмый калмаган. Шул фикер белән рухланып, Венгрия археологлары Татарстан археологлары уздырган казу эшләрендә катнашырга дип, Татарстанга килде. “Татар-информ” хәбәрчесе Болгар җирендә - Спас районы Танкеевка авылындагы борынгы мадьяр каберлекләрен казу эшләре белән танышып кайтты. 

“Татар-информ” мәгълүмат агентлыгы Татарстанның Архив эше буенча дәүләт комитеты белән уртак проекты кысаларында Татарстанда авыл хуҗалыкларын коллективлаштыруга багышланган уникаль фильм белән таныштыра.

Моннан 82 ел элек, ягъни 1937 елның 25 июнендә Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасының беренче расланган төп законы – Конституциясе кабул ителә. “Татар-информ” мәгълүмат агентлыгы Татарстанның Архив эше буенча дәүләт комитеты белән уртак проекты кысаларында уникаль документ белән таныштыра.

Моннан 99 ел элек, ягъни 1920 елның 25 июнендә Казан губернасы башкарма комитеты хакимлек итү вәкаләтләрен Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасының Революцион комитетына тапшыра. Бу вакыйга тарихка Республика төзелгән көн булып кереп кала. “Татар-информ” мәгълүмат агентлыгы Татарстанның Архив эше буенча дәүләт комитеты белән уртак проекты кысаларында хакимият рәсми рәвештә ТАССР Революцион комитетына күчкән көннән уникаль фотокадр һәм документлар белән таныштыра.

Тарих фәннәре докторы Дамир Исхаков фикеренчә, Казан ханлыгына нигез салган Олуг Мөхәммәд ханга һәйкәл куелырга тиеш. “Татар-информ”га интервьюсында ул Олуг Мөхәммәднең ни рәвешчә тәхеткә күтерелүен, Алтын Урда ханының Казан ханына әйләнү тарихын, Казан ханлыгы тарихындагы мөһим вакыйга – Олуг Мөхәммәднең Мәскәү кенәзе Василийны әсирлеккә алуын һәм бу вакыйганың татар тарихында нинди роль уйнавын сөйләде.

Моннан 61 ел элек, ягъни 1958 нче елда Казанда Сабан туе ничек бәйрәм ителгән? “Татар-информ” мәгълүмат агентлыгы Татарстанның Архив эше буенча дәүләт комитеты белән ТАССРның 100 еллыгына багышланган уртак проектын дәвам итеп, уникаль тарихи документлар белән таныштыра.  

Бүген Татарстан Республикасы төзелүгә 99 ел билгеләп үтелә. “Татар-информ” мәгълүмат агентлыгы Татарстанның Архив эше буенча дәүләт комитеты белән уртак проекты кысаларында әлеге мөһим тарихи вакыйгага кагылышлы уникаль документлар, фото һәм видеокадрлар белән таныштыра.

1917 елның маенда Мәскәү шәһәрендә Бөтенроссия мөселманнарының беренче корылтае җыела. “Татар-информ” мәгълүмат агентлыгы Татарстанның Архив эше буенча дәүләт комитеты белән уртак проекты кысаларында шул чорда төшерелгән фильмны тәкъдим итә.

Татар шагыйре һәм тәрҗемәче Әхмәт Исхак (1905-1991) Бөек Ватан сугышында булганда, аның сабый уллары Иршат белән Илик әтиләренә хатлар язып тора. Хатлар арасында 1945 елның 9 маенда язылганнары да бар. Әхмәт Исхак үзе дә гаиләсенә, улларына әллә ничә тапкыр хат җибәрә. Хәзер бу хатлар Татарстан архивында саклана. "Татар-информ" мәгълүмат агентлыгы һәм Татарстанның Архив эше буенча дәүләт комитетының уртак проекты кысаларында сезне әлеге документлар белән таныштырабыз.

Моннан 60 ел элек, 1959 елның 8 маенда КПССның Татарстан өлкә комитеты һәм ТАССР Министрлар Советы “Казан шәһәрендә Муса Җәлилгә һәйкәл кую турында” карарын имзалый. “Татар-информ” сезне әлеге карар белән таныштыра. Бу материал Татарстанның Архив эше буенча дәүләт комитеты белән ТАССРның 100 еллыгына багышланган уртак проектыбыз кысаларында әзерләнде.