Сентябрь – бакчачыларның өй айлык хезмәтенә нәтиҗә ясый торган чор. Булган кадәр уңышны авыру һәм кыраулардан саклап, югалтуларсыз җыеп алырга, агач-куакларны кышка әзерләргә кирәк. Укучыларыбызның сезонның соңгы эшләренә кагылышлы сорауларына танылган бакчачы, “Интертат”ның якын дусты Фарсель Зыятдинов җавап бирде.

Бакчачыларның урак өсте иртә яздан башланып, кара көзгәчә дәвам итә. Инде чәчәсен – чәчтек, үстерәсен – үстердек, сугардык та, ашламасын да керттек. Җәйнең соңгы ае – августта бакчада ниләр эшләргә кирәк? Танылган бакчачы Фарсель Зыятдинов “Интертат” укучылары өчен алтынга тиң киңәшләрен бирде.

Кайберәүләр бакачада үзләре өчен һәм «оныклар ашар» дип кенә казынса, ә кемнәрдер аны яшәү рәвешенә әйләндергән. Ул алар өчен хобби да, төп керем чыганагы да. Актаныш районы Такталачык авылында Әхнәф һәм Дания Сәетзадиннар бөтен гаиләләре белән, туган-тумачалары ярдәмендә ничәмә-ничә еллар буена бакчачылык белән шөгыльләнә. "Татар-информ" хәбәрчесенә алар җиләк үстерү серләре турында сөйләде.

Күпчелек кешенең бакчасында стандарт җыелма: кишер, кыяр, помидор, чөгендер һәм суган. Ә менә җиңел үзләштерелә торган, файдалы һәм витаминлы кәбестәне бар кеше дә үстерми. Бу яшелчәне үстерүнең отышлы һәм уңайсыз якларын белү өчен “Татар-информ” хәбәрчесе кәбестәләргә бай авылда - Оля Якедә булып кайтты.

Ни өчен орлыкларны перекись эремәсендә тотарга кирәк? Колорадо коңгызын ничек җиңәргә? Телә нәрсәдән курка? Тәҗрибәле бакчачылардан иң җиңел лайфхаклар белән бүлешәбез. Бу киңәшләрне кулланганда бакча гүзәл, ә уңыш мул булыр.

Химик Аркадий Курамшин химиясез кыяр-помидорларны ничек сайларга икәнен, ә Татарстанның Кулланучылар союзы Казандагы кайсы кибетләрендәге яшелчәләрнең зарарсыз икәнен сөйләде.

Май ахырында ук талымсыз тузганак (одуванчик лекарственный) ял паркы, бакча, болын-елгаларны, басуларны тоташ келәмдәй каплап ала. Карап торышка матур чәчәк булса да, бакчачылар аны печән чәчкән җиреннән, бакчасыннан бетерергә тели. “Татар-информ” хәбәрчесе “сары кояшлардан” котылу чараларын белеште.

Бакчаларның иң ямьле чагы. Яшеллеккә күмелгән бакчада кошлар җыры, черкиләр безелдәвен тыңлый-тыңлый чүп утый торган чак. Бакча эшен ихластан яратучылар, вак чебенгә, черкигә зарлансалар да, яшелчә-җиләк-җимеш үстерүнең нәтиҗәсен тату рәхәтлеген уйлап бакчада кайнаша. "Интертат" тәҗрибәле бакчачыдан киңәшләр тәкъдим итә.

Шәмәрдәндә яшәүче Илсөяр Кәбирова безнең якларда моңарчы үстерелмәгән төрле сорт кабакларны, карбыз-кыяр, кавын-кыярларны үстереп тә шаккаттырды. Чуфа, бататлар үстереп тә өләшә. Хәтта йокы бүлмәсендә дә кырык төрле, 500гә якын помидор кәлшәсе шаулап үсеп утыра. Орлыктан ике елда үстерелүче суганнан да, ул бер елда мул уңыш җыеп ала. Яшеллек булгач, бик күңелле һәм җанга рәхәт.

Көзнең икенче аена керәбез. Октябрь безгә нинди һава торышы һәм киләсе ел фасылларына нәрсә юрый?

Җәен бакчадан кайтмый мул уңыш өчен “көрәшкән” бакчачылар бераз тын ала – яшелчә һәм җиләк-җимеш җыеп алынган, кышка әзерләп куелган. Түтәлләр бушап калган. Әмма бакча эшләренең бик әһәмиятле төрләре нәкъ менә көзен башкарыла, һәм боларны кышка кадәр эшләп өлгерергә кирәк.

"Республика Татарстан" газетасыннан бакчачыларга киңәшләр тәкъдим итә. Бакчачы Тамара Михайловна бакчада эшләгәннән соң кулларны ничек чистартырга, җиләк сабагын кисәргә ярыймы, кайнатмада витаминнар саклансын өчен нишләргә кирәклеге хакында сөйли.

Гомер-гомергә алдагы көнгә һава торышының нинди буласын халык табигать сынамышлары аша сынаган. Әйтик, агач яфракларының иртә коелуы, тиз саргаюы - көзгә ике төрле сыйфатнамә бирә.

Әле көннәр җәй эссесе белән кыздырып, быел җәйгә көз хуҗа дисәләр дә, кайбер хуҗалыклар инде бәрәңге алу эшенә кереште. Дөрес, соңгы елларда августтан калган юк инде үзе. 30 август – Республика көненә берничә көн рәттән ял бирәләр дә, уллары-кызлары кайткач, авыл халкы дәррәү бакчага чыга. Әби-бабайлар элек икенче икмәк урагына сентябрь азагында гына төшсә, галимнәр хәзер бәрәңгенең иртә өлгерүен алга сөрә.

Табигатькә чыгып ял итү – пикниклар сезоны башланды. Гадәткә кергән шашлык, уха, бәрәңгедән тыш тагын ниләр әзерләргә була?

Җәйнең иң рәхәт һәм тәмле чагы җитте: җиләк-җимешләр өлгерде, кавын һәм карбызны да ташып кына торалар. Әмма, гадәттә, сатучылар мактый-мактый өлгермәгән яки бозыла башлаган кавын-карбызны “шудырырга” гына тора. Тәмле кавынны ничек сайларга?

Буяу озак еллар беренчел кыяфәтен саклансын өчен аның составы гына түгел, ә буйыйсы материалның өслеге дә мөһим роль уйный.

Борынгыдан килгән сүз: августта төшкә кадәр – җәй, төштән соң көз.

Дару үләннәре җыю өчен иң кулай көннәр – 2-12 август, ә дәвалану өчен үлән тамырларын 16-26 август аралыгында җыеп калу отышлы.

Гөлләр – бакчаның бизәге, матурлык, ямь бирүчеләр. Чәчәкләрнең төрлелегенә гаҗәпләнми карау мөмкин түгел. Берьеллык һәм күпьеллык гөлләрне моннан 300 мең еллар элек үк барлыкка килгән дип исәплиләр. Шулай да, һәвәскәр бакчачылар еш кына җәй буе шау чәчәктә утыручы, күпьеллык гөлләргә өстенлек бирә. Ни өчен?

Күбебез майда бәрәңгене салкын җиргә күмеп куя, тишелеп чыкканда бер кат тырмалый, төбен бер тапкыр өя дә, вәссәлам. Кайберәүләр исә тырмалап, өеп торуны да кирәк санамый, икенче икмәк язмышын Ходай кулына гына тапшыра. Әмма болай да «кунак»ка әйләнгән бәрәңгегә бу гына җитми. Аны үз вакытында комплекслы ашламалар белән дә ашларга кирәк. Әтнә районы Олы Мәңгәр авылы егете, һәвәскәр бакчасы Нияз Сабирҗанов шул фикердә.

Халыкта “Питрау үтте – җәй бетте” дигән гыйбарә яши. Питраудан соң үләннәр үсми башлый, файдалы үзлекләрен дә югалта дип саныйлар. Шуңа күрә файдалы үләннәрне җыеп калырга ашыгыгыз.

Татар кешесенең 90% өлеше чәйдән тора,- дигән шаяру ишеткәнегез бармы? Бу безнең халыкның тәмле итеп чәй эчәргә яратуыннан килә. Элек-электән татар халкы чәйне төрле шифалы үләннәрдән, җиләк-җимештән әзерләп эчкән. Шуңа күрә дә кем-кем, ә инде татар чәйнең белгече санала, аны тәмен белеп, сөт белән, каты итеп ясап эчәргә ярата.

Суыклар чигенергә теләмәсә дә, яз тәрәз шакый. Тиздән кыр эшләре башланыр, бакчачылар кишәрлекләрендә казына башлар. Яз – яшелчә белән беррәттән, җимеш агачлары да утыртыр чак.

Сигезенче мартка хәзер күп очракта киселгән чәчәкләр гөлләмәсен түгел, кибеттән алынган чүлмәк гөле бүләк итәләр. Дөрес тәрбияләсәң, андый гөл озак еллар матурлыгы белән куандыра ала. Шул гөлләрне ничек күчереп утыртырга?

Бакчачының урак өсте кайчан башлана дип уйлыйсыз? Февральдә! Теләче районы Үзәк авылында яшәүче һәвәскәр бакчачы Нәкыйф абый Шәрәфиев без килгәндә рассадага туфрак әзерләү белән мәшгуль иде.