Можга — Удмуртия Республикасында урнашкан, зур булмаган шәһәр. Анда 50 меңләп кеше яши, шуларның 16 проценты — татарлар. Можгада шәлләр бәйләгән һәм итекләр баскан остабикә - 81 яшьлек Мөслимә апа 83 яшьлек Нәкыйп абыйда кунакта булдык.

Башкортстанның Яңагош халкы белән танышуыбызны дәвам итәбез. Авыл үзидарәсе башлыгы Раик Заһитов тәмле җиләкләр үстерүче Рәнис Бикбулатов йортына алып килде. Рәнис җиләк бизнесы белән быел шөгыльләнә башлаган. Нияте — җиләк мәйданын бер гектарга зурайтып, кеше яллап, зур бизнес алып бару һәм авылга күченеп кайту.

Мин интернеттан карап, беренче тапкыр гөмбә маринадладым, тәмле булды. Әмма шул гөмбә беткәнче куркып яшәдем.

Башкортстанның Яңагош авылының уңган-булган гаиләсендә — Зилә һәм Миңнехан Заһитовларда кунак булдык. Аларның хуҗалыклары бик мулдан: 37 баш кәҗә, 19 баш күркә, 35 умарта асрыйлар. Авылда бизнес чәчәк атамы? Кәҗә сөтенең шифасы бармы? Болар хакында Зилә апа безгә бәйнә-бәйнә сөйләде.

Рейстаг түбәсенә беренчеләрдән булып байрак кадаган татар каһарманы Гази Заһитовның авылы ничек яшәп ята? «Татар-информ» хәбәрчесе Башкортстанның Яңагош авылы музеенда һәм кул әйберләре бәйләү белән шөгыльләнгән Ильмира һәм Радик Заһитовлар гаиләсендә булып кайтты.

Басу-кырларда урып-җыю эшләре бетеп килә, урак өсте төгәлләнүгә бара. Әгерҗе районында яшәүче Илүс Галимов үзенең җәйге ялларын туган ягы басуларында хезмәт куеп, файдалы итеп уздырган. Аның беренче тәҗрибәсе һәм үзе турында сөйләве күпләргә кызыклы булыр дип уйлыйм.

«Җирдә бал кортлары юкка чыкса, дүрт елдан соң кеше дә юкка чыгачак», - дип әйткән Альберт Эйнштейн.

Елның коры килүе яшелчә, икмәк уңышына тәэсир итми калмады. Ә чәчәкләр корылыкка ничек түзгән? Өй алдында, бакчада чәчәк «диңгезләре» үстергән хуҗабикәләр эссе җәй турында ни сөйли?

Биектау районы Ямаширмә авылы басуында «Ватан» агрофирмасы директоры Зөфәр Лотфуллин белән шәхси фермер Рифат Галиев арасындагы конфликт аздан гына кеше фаҗигасенә китермичә калганмы? «Интертат» шуны ачыкларга тырышты.

Басу-кырларда урып-җыю эшләренең кызган чагы. Без килгәндә Буа районы хуҗалыкларында бодай һәм арпа суктыралар иде. Быелгы уңыш сөендерерлекме? Буа районы «Авангард» һәм «Коммуна» агрофирмалары игенчеләре белән «Татар-информ» хәбәрчесе сөйләшеп кайтты.

Бәрәңге безнең илдә барлыкка килмәгән дигән сүзгә инде хәзер ышануы да авыр, чөнки татарның күпчелек милли ризыкларында нәкъ менә бәрәңге өстенлек итә. Шуңа да халык аны бик күпләп утырта һәм җәй буе баш күтәрми эшләп, көзгә мул уңыш ала. «Интертат» бәрәңге уңышын фаразлый.

Татарстанның төрле районнарында сөт ризыкларын күпмедән саталар? Сыер асрау быел отышлымы? «Интертат» үзләреннән арткан сөтне танышларына, авылдашларына сатучылар фикерен барлады.

Булдырган кеше булдыра инде. Буа районындагы Яңа Тинчәле авылыннан кайтканда шундый уйлар белән баш тулы иде, ә авызда карлыган һәм кура җиләге тәме. Кайбер кеше үз эше белән янып йөри, алга омтыла, үсеш ноктасын күрә һәм әллә ниләр башкарып ята инде.

Буа районының «Кыят» хуҗалыгында инде урып-җыю эшләренә керештеләр. Коры җәй өчен уңыш күрсәткечләре дә начар түгел әле. «Интертат» уракка төшкән игенчеләр янында булып кайтты.

Басуларга химикатлар чәчүнең аянычлы ягы килеп чыга тора. Бал кортларының күпләп үлүе - шундый нәтиҗәләрнең берсе. Бал кортлары күпләп үлгән районнар исемлеге, зыян күрүчегә нишләргә һәм гаепнең кемдә булуы турында - әлеге язмада.

Җәй быел май уртасында ук башланды дисәк тә, ялгыш булмас. Бүгенге корылык шартларында авыл хуҗалыгы ничек яши? Бу корылык нәрсәгә китерергә мөмкин?

Кишергә бәя күтәрелгән. Ике, өч түгел, ә дүрт тапкыр! Кибет киштәләрендә һәм базарларда кишер ким дигәндә 130 сум тора. Нишләп алай булган? Бездә үскән яшелчә бит инде ул? Инде кишер үстерә алмас хәлгә калдыкмы? «Интертат» яшелчә бәяләре ни өчен артканын ачыклады.

Ике ел инде умартачылар белән аграрийлар арасында упкын барлыкка килә бара. Быел да шул сезон башланды, аның өстенә эсселек тә кушылды. Быел бал булырмы? Бал кортларын ничек сакларга? Балны ничек сайларга? «Татар-информ» агентлыгында узган матбугат очрашуныда Татарстан умартачылар барлык сорауларга җавап бирде.

Сарман районы Каташ-Каран авылында яшәүче Азат Сөләймановның грант акчасына утырткан сарымсаклары ноябрьдә өшегән. Хәзер фермер грант программасы кысаларындагы йөкләмәне ничек үтәргә дә белми.

Һава торышы белгечләре быел җәй майда ук башланды, ди. Көннәр дә эссе торды. Шуның белән авыл хуҗалыгындагы барлык процесслар бер зур адым белән алга күчте, әллә артка буламы инде ул. Гомумән әйткәндә, барысы да бик тиз үсә һәм өлгерә.

«31 май 21.00 сәгатьтә Югары Ослан районы Килди авылында Сергей Пашков КФХсында дуңгызлар күпләп үлүе турында хәбәр килеп ирешкән». Хафаланмагыз. ТР Министрлар Кабинеты каршындагы Баш ветеринария идарәсе башлыгы Алмаз Хисаметдиновның бу сүзләре бүгенге өйрәнүләр өчен генә әйтелде.

Биектау районы Юртыш авылында хуҗалык маллары теләсә кайда йөри. Бакчалар, ишегаллары, машина юлы — сыер һәм атлар кайда гына юк. Өстәвенә авылда мал үләксәләре дә еш күренеш. Нигә хуҗалык җитәкчесе малларын карамый? Дәүләт органнары нишләп бернәрсә дә эшли алмый? Бу турыда — «Интертат» күзәтүендә.

Ютазы районында Кымыз-тау башында урнашкан хуҗалыкта нәрсә җитештерәләр? Әлбәттә, кымыз. Кылган ашаган бия сөтеннән әзерләнгән кымыз тәмле була дигәч, «Интертат» бу үзенчәлекле хуҗалыкны күрми кала алмады.

Май бәйрәмнәрендә туктап торган булсалар да, хәзер янә тотынганнар. Сүзем шул Зәй районы Әхмәт авылында төзелә торган үзәк турында. «Агуланабыз бит, безгә нишләргә» дип, Әхмәт халкы редакциябезгә кабаттан мөрәҗәгать итте.

Җиде кат үлчә, бер кат кис, дигән бик мәгънәле бер мәкаль бар татар халкында. Киңәшле эш таркалмас дигән әйтеме дә яхшы. Вәт шул алдан сөйләшеп эшләмәү аркасында, Зәй районы Кадер авыл җирлегенә керүче Әхмәт авылы халкы бүген пошаманга төшкән. Редакциягә шундый хат килде.

Ютазы районы Кәрәкәшле авылында ике гектар мәйдан теплицаларда помидор белән кыяр үсә. Теплица хуҗасы Фәндәс Батыров яшелчәләрне үстерү өчен үз технологиясен дә уйлап тапкан. «Интертат»ка ул үз тәҗрибәсе турында сөйләде.

Көянтә, орчык, гармун ясаучы осталар авылы, нәни Тукайны әллә ничә тапкыр үзендә сыендырган Өчиле авылында булып кайттык. Манарасы киселмәгән гасырлык мәчет, Зиннәтулла хәзрәт нигезе һәм Өчилене «реабилитацияләү» турында — «Интертат»та.

Габдулла Тукайның язмышы тоташ бер фаҗига. Уйландыра, әллә нинди гыйбрәтләргә этәрә торган фаҗига. Бер уйласаң, ул бәхетле дә булырга тиеш кебек… «Татар-информ» хәбәрчесе Тукайның Сасна Пучинкәсе (Сосна Пүчинкәсе) авылындагы нигезен күреп, үги әтисенең сакланган Коръәнен тотып карады һәм әнисе Бибимәмдүдәнең каберенең урынын ачыклады.

Бәрәңге бакчасы дияргә гадәтләнгән урынга Аксу авылында кишер чәчәләр, алай да ул кишер бакчасы дип телгә кермәгән. Шуңамы, авылны Кишер Аксуы дип йөртәләр, һәм кишерне анда кул белән түгел, ә авыз белән чәчәләр.

Буа районында чәчүгә керештеләр. Яшел төстәге чөгендер орлыклары һәм күп шланглы машина турында репортаж яздык.