Җанисәпкә күзәтү: кайсы милләтләр кимегән, кайсылары арткан?

Россиядә нинди милләтләр иң зуры? Кайсы милләтләрнең саны арткан, ә кайсының кимегән? «Интертат» җанисәп нәтиҗәләрен өйрәнә.

Владимир Васильев

Җанисәп нәтиҗәләрен өйрәнүне дәвам итәбез. Чираттагысы – Россиядә булган милләтләргә күзәтү. Моңарчы без төрле төбәкләрдә татарлар саны 11 ел эчендә ничек үзгәргәнен һәм илдә яшәү уңайлыкларын тикшергән идек.

2021 елда узган җанисәп нәтиҗәләренә 200гә якын милләт кергән. Без 10 меңнән күбрәк халкы булган 75 милләтне исәпләп чыгардык һәм шуларны 2010 елгы җанисәп белән чагыштырдык. (Искәрмә рәвешендә татар халкыннан аерылып чыгарга теләгән төркемнәрне дә алдык).

2021 ел җанисәп нәтиҗәләре буенча сан ягыннан иң зур милләтләр

№	Милләт	2021 елда милләт саны
1	Руслар	105 579 179
2	Татарлар	4 713 669
3	Чеченнар	1 674 854
4	Башкортлар	1 571 879
5	Чувашлар	1 067 139
6	Аварлар	1 012 074
7	Әрмәннәр	946 172
8	Украиннар	884 007
9	Даргиннар	626 601
10	Казахлар	591 970

2010 ел җанисәп нәтиҗәләре буенча сан ягыннан иң зур милләтләр

№	Милләт	2010 елда милләт саны
1	Руслар	111016896
2	Татарлар	5310649
3	Украиннар	1927988
4	Башкортлар	1584554
5	Чувашлар	1435872
6	Чеченнар	1431360
7	Әрмәннәр	1182388
8	Аварлар	912090
9	Мордвалар	744237
10	Казахлар	647732

Таблицалардан күренгәнчә, Россиянең титуллы милләте – руслар, ике җанисәптә дә, билгеле, абсолют беренчелекне алып тора. Шулай да, аларның саны 11 ел эчендә 5,4 млнга, яки 4,9 процентка кимегән. Татарлар да, 597 меңгә, яки 11 процентка кимеп тә икенче урынны саклап калды.

2010 елда өченче урында булган украиннар 1 млнга, яки 54 процентка кимеп, сигезенче урынга төшкән. Өченче урынга 2010 елдан соң 243 меңгә, яки 17 процентка артып, алтынчы урыннан чеченнар менгән.

Башкортлар дүртенче урынны саклап калган. Алар 11 ел эчендә 12,7 меңгә, яки 0,8 процентка кимегән. Башкортларның саны үзгәрүенә җентекләбрәк күз салу кызык. Алар ике җанисәп арасында Башкортстанда 96,5 меңгә яки 8,2 процентка арткан, ә читтәге төбәкләрдә, киресенчә, 109 меңгә яки 26,5 процентка кимегән. Икенче төрле әйткәндә, башкортлар саны Башкортстанда 96,5 меңгә артуы ил күләмендә исәпләгәндә милләтне арттыра алмаган. Без биредә сәяси факторны исәпкә алмыйча, рәсми саннар белән генә эш итәбез.

Чувашлар бишенче урынны саклап калган, ләкин 369 меңгә якын, яки 26 процентка, кимегән. Вазгыять болай барса, берничә елдан чувашларны аварлар узып китә – сан аермасы 55 мең генә. Аварлар 100 меңгә, яки 11 процентка артып, сигезенче урыннан алтынчы урынга менгән. Аварлар – башлыча ислам динен тотучы, Дагыстанда күпләп яшәүче халык.

Әрмәннәр җиденче урынны саклап калган. Шулай да, алар 236 меңгә, яки 20 процентка кимегән. Өченче урыннан сигезенче урынга төшкән украиннарны телгә алдык.

2021 елда тугызынчы урында – башлыча ислам динен тотучы, Дагыстанда күпләп яшәүче даргиннар. Алар алдагы җанисәптәге мордваларның урынын алган. Даргиннар 37 меңгә, яки 6 процентка артып, уникенче урыннан менеп утырган. Мордвалар, киресенчә, тугызынчы урыннан уналтынчы урынга төшкән. Алар 260 меңгә, яки 35 процентка кимегән.

Милләтнең кимүендә бүлгәләнү дә зур роль уйнаган. Мордваларның мукшы, мордва һәм эрзя төркемнәреннән торганы мәгълүм. Алар барысы да бер милләт булса да, җанисәптә халык үзен аерып күрсәткән, һәм аерым исәпләнгән дә. Мисал өчен, мукшылар саны 4,7 меңнән 11,8 меңгә җиткән. Кыска вакыт эчендә аерым милләт табигый юл белән 2,5 тапкыр арта алмаганы көн кебек ачык. Димәк, мукшылар мордва «одеялының» бер өлешен үзләренә тарткан. Шулай бүлгәләнү нәтиҗәсендә, милләт беренче унлыктан төшеп калган.

Казахлар унынчы урынны саклап калган. Алар 56 меңгә, яки 9 процентка кимегән.

Иң күп кимегән милләтләр (процентларда)

№	Милләт	2021 ел	2010 ел	Үзгәреш (саннарда)	Үзгәреш (%)
1	Белоруслар	208 046	521443	-313 397	-60,1%
2	Литвалылар	13 230	31377	-18 147	-57,8%
3	Украиннар	884 007	1927988	-1 043 981	-54%
4	Поляклар	22 024	47125	-25 101	-53,3%
5	Болгарлар	11 851	24038	-12 187	-50,7%
6	Алманнар (немецлар)	195 256	394138	-198 882	-50,5%
7	Молдаваннар	77 509	156400	-78 891	-50,4%
8	Яһүдләр	82 644	156801	-74 157	-47,3%
9	Кареллар	32 422	60815	-28 393	-46,7%
10	Кореялылар	87 819	153156	-65 337	-42,7%

Иң күп кимегән милләтләр (абсолют саннарда)

№	Милләт	2021 ел	2010 ел	Үзгәреш (саннарда)	Үзгәреш (%)
1	Руслар	105 579 179	111 016 896	-5 437 717	-4,9%
2	Украиннар	884 007	1 927 988	-1 043 981	-54%
3	Татарлар	4 713 669	5 310 649	-596 980	-11,2%
4	Чувашлар	1 067 139	1 435 872	-368 733	-25,7%
5	Белоруслар	208 046	521 443	-313 397	-60%
6	Мордвалар	484 450	744 237	-259 787	-35%
7	Әрмәннәр	946 172	1 182 388	-236 216	-19%
8	Алманнар (немецлар)	195 256	394 138	-198 882	-50%
9	Удмуртлар	386 465	552 299	-165 834	-30%
10	Азәрбайҗаннар	474 576	603 070	-128 494	-21,3%
11	Марилар	423 803	547 605	-123 802	-22,6%

Халык саны арткан милләтләр

№	Милләт	2021 ел	2010 ел	Үзгәреш (саннарда)	Үзгәреш (%)
1	Кырым татарлары	257 592	2449	255 143	10418%
2	Мордва-мукшылар	11 801	4767	7 034	147,6%
3	Таҗиклар	350 236	200303	149 933	74,9%
4	Гарәпләр	16 329	9583	6 746	70,4%
5	Чиркәсләр	114 697	73184	41 513	56,7%
6	Андилар	16 758	11789	4 969	42,1%
7	Кыргызлар	137 780	103422	34 358	33,2%
8	Дидойлар	14 881	11683	3 198	27,4%
9	Чеченнар	1 674 854	1431360	243 494	17%
10	Ингушлар	517 186	444833	72 353	16,3%
11	Комыклар	565 830	503060	62 770	12,5%
12	Төрекмәннәр	41 338	36885	4 453	12%
13	Тувалар	295 384	263934	31 450	11,9%
14	Үзбәкләр	323 278	289862	33 416	11,5%
15	Ненецлар	49 646	44640	5 006	11,2%
16	Төрекләр	116 705	105058	11 647	11%
17	Аварлар	1 012 074	912090	99 984	11%
18	Балкарлар	125 044	112924	12 120	10,7%
19	Даргиннар	626 601	589386	37 215	6,3%
20	Көрдләр	24 657	23232	1 425	6,1%
21	Алтайлар	78 125	74238	3 887	5,2%
22	Нугайлар	109 042	103660	5 382	5,2%
23	Эвенклар	39 226	37843	1 383	3,7%
24	Карачайлар	226 271	218403	7 868	3,6%
25	Табасараннар	151 466	146360	5 106	3,5%
26	Лезгиннар	488 608	473722	14 886	3,1%
27	Чукчалар	16 200	15908	292	1,8%
28	Хантлар	31 467	30943	524	1,7%
29	Кабардалар	523 404	516826	6 578	1,3%
30	Агуллар	34 576	34160	416	1,2%
31	Якутлар (саха)	478 409	478085	324	0,07%
	Мишәрләр	787	786	1	0,1%

Таблицаларда күренгәнчә, анализга алынган 75 милләтнең 31ендә халык саны арткан. Игътибар итсәк, аларның күбесе – мөселман халыклар. Тагын бер әйбер күзгә ташлана – әлеге таблицага кергән милләтләрнең күбесе үз төбәкләрендә титуллы милләт булып яши, ягъни татарлар кебек, төрле төбәкләргә сибелмәгәннәр. Татарлар саны ил күләмендә сизелерлек кимесә дә, Татарстанда 78,6 меңгә артты. Димәк, үз төбәгендә тупланып яшәүче халыклар ассимиляциягә әллә ни бирешми, җанисәптә милләтен күрсәтүдән читенсенми һәм җанисәп алучылар да алар белән санлаша. Шулай да, бу тенденция ут күршеләребез мариларга (-22,6%), мордваларга (-35%), чувашларга (-26%), удмуртларга (-30%) туры килмәгән. Үз республикаларында марилар 44,3 меңгә (15%), мордвалар 42,3 меңгә (12,7%), чувашлар 130 меңгә (16%), удмуртлар 110,7 меңгә (27%) кимегән, юкса гомуми халык саны Марий Элда 19,4 меңгә, Мордовиядә 51,2 меңгә, Чувашиядә 64,7 меңгә, Удмуртиядә 68,5 меңгә генә кимегән. Бу саннарга карагач, төбәктә халык саны 5 кешегә кимеп, титуллы милләт 10 кешегә кимегән булып чыга, ләкин бу – мантыйкка сыймый. Җанисәпнең объектив узмаганы көн кебек ачык күренә.

Төрле халыкларның җанисәптәге үзгәрешләрен күзәтү уңайлы булсын өчен, инфографика рәвешендә әзерләдек:

Комментарийлар (0)