Безнең шундый традиция: ел саен Изге Болгарга «Кара пулат»ны карарга барабыз. Ә сез?

Фестивальдән башлыйк. Былтыргы белән чагыштырганда, быелгы фестиваль башкарак форматта – тыйнаграк узды. Аның программасын өлешчә Болгарда болай да көн саен бара торган чараларның калкурак формасы дип карарга була. Ягъни, Болгарга килгән туристларны башка вакытта вак-төяк сатылган лареклар каршыласа, фестиваль кысаларында «Ага базар» эшләде.

«Ага базар» – Болгар дәүләт тарихи-архитектура музей-тыюлыгы һәм Мәдәни ресурслар үзәге тырышлыгы белән әкренләп танылып килә торган ярминкә. Ул әле Алабугадагы «Спас ярминкәсе» яки Казандагы «Печән базары» ук булмаса да, Болгар территориясендәге бер бренд буласына өмет бар кебек.

Быелгы «Ага базар» ярминкәсендә Костромадан китерелгән җитен күлмәкләр, Кукмарадан китереп тау итеп өелгән киез башмаклар һәм итекләр, Оренбург шәлләре, Мордовия татарлары әзерләгән хәләл казылыклар, Удмуртиядән китерелгән кипкән җиләк-җимеш һәм башкалар бар иде. Товарлар былтыргы кадәр үк түгел, әлбәттә, былтыр Үзбәкстаннан килгән ефәк яулыклар да, кыргыз-казах кардәшләрнең гаҗәеп матур кул эшләре дә бар иде, быел алай киң колачлау мөмкинлеге булмаган.

Фестиваль кысаларында чүлмәк ясап карарга да, уктан атып карарга да мөмкин иде, көн дәвамында тагын әллә күпме осталык дәресләре тәкъдим ителде. «Иртән 2 теплоход туктаган иде – туристлар күп булды», – диде музей хезмәткәрләре. Ярминкәгә килгән сәүдәгәрләрнең эше әрәмгә китмәсен иде инде, дип теләдем: үзебезнекеләрне салынып торган болытлар һәм шактый суык көн куркытса да, теплоходлардан төшкән туристлар булса да, күп булсын иде.

Фестиваль өчен 2е сәхнә көйләнгән – Зур һәм Кече сәхнәләр. Зурысында – Кара пулат диварларына терәп, шактый биек сәхнә ясалган, һәм ул койма белән әйләндереп алынган да, капкасына металл эзләгечләр урнаштырылган. Аппаратура өчен өсте томаланган палатка корылган. Тамашачы өчен җыелма урындыклар һәм печән түкләре тезелгән. Күтәртелгән урынга «вип-кунаклар» өчен җыйнак кына кәнәфиләр тезелгән. Сәхнәнең дә, «вип-урыннар»ның да түбәсе корылмаган. Яңгыр явып китсә, һәммә кеше бер чама чыланачак иде, әмма, Аллага шөкер, яумады. Монысы булды зур сәхнә тасвирламасы.

Әле Кече сәхнә дә бар иде. Монысында республиканың үзешчән сәнгать коллективлары «Халык театры», «Халык ансамбле» кебек исемнәргә «имтихан тапшырды». Биредә жюри өчен җыйнак кына палатка корылган, сәхнә өчен дә түбәсыман әйбер бар. Әмма Иделдән искән салкын җилне андый гына түбәләр коткара калмый иде шул. Мин килеп басканда, Кукмара кызлары скрипка уйный иде. И кызгандым да инде кызларны. Ул салкында туңган бармаклар белән скрипка сызгычын тыңлатасы бик җиңелдән булмагандыр.

Жюри Чаллы татар дәүләт драма театрының сәнгать җитәкчесе Олег Кинҗәгулов җитәкчелегендә эшли иде. Жюриның эше шалт-шолт балл куеп утыру гына түгел, хаталарын һәм уңышларын да күрсәтәләр, киңәшләрен дә бирәләр.

Программадагы тагын бер чара – Сәрия Җиһаншинаның «Аулак өй-көрәш» проекты. Анысын үзем күрмәдем. Сәрия үзе, бик уңышлы үтте, дип бәяләде.

Фестивальнең тагын матур чараларының берсе – «Каләм – гарәби галәм» гарәби каллиграфия күргәзмәсе иде. Мәдәният министры Ирада Әюпова рухи бердәмлекне ассызыклаган фестиваль программасында нәкъ шундый күргәзмә соралуын искәртте: «Тамырларга мөрәҗәгать итәсе килә. Тамырсыз үлән тузганак кебек оча да бетә. Тамырлары булса гына үсә, яңа үсентеләр чыгара. Халыкларның рухи кыйммәтләрен торгызучы мондый фестивальләр алга таба да үтәчәк. «Яңарыш» фондының максаты – төзекләндерү эшләре генә түгел, аның миссиясе – рухи яңарыш», – диде ул.

Күргәзмәгә Владимир Попов, Нәҗип Нәккаш, Ришат Сәлахетдинов һәм Гөлназ Исмәгыйлеваның каллиграфик эшләре куелган. Күргәзмә фестивальнең зур кунагы – Татарстан Республикасы Дәүләт Киңәшчесе Минтимер Шәймиевка да тәкъдим ителде. Күргәзмәгә куелган эшләр белән кунакларны аның кураторы, рәссам-каллиграфист Гөлназ Исмәгыйлева таныштырды.

«Каләм – гарәби галәм» гарәби каллиграфия күргәзмәсендәге гаҗәеп эшләрне тел белән тасвирлап бетерә алмам. Зур осталык һәм вакыт сорый торган эшләр. Гөлназ бирегә «Ибн Фадлан» фильмын төшергәндә ясалган Хәлиф хатына тиклем куйган иде. Хәтерләсәгез, Фадлан ролен башкарган Тинчурин театры артисты Зөлфәт Закиров укыган хат ул.

Ә икенче катта Наталья Пилюгинаның «Керамика күргәзмәсе» һәм Илнур Сираҗиев һәм Айгөл Сираҗиева-Ишбердиналарның «Болгар легендалары» күргәзмәсе урын алган иде. Кыскасы, Минтимер Шәрипович беренче каттагы каллиграфия күргәзмәсенең дүрттән берен – Гөлназ Исмәгыйлева иҗаты белән генә танышып өлгерде, аны ипләп кенә икенче катка алып менеп киттеләр.

«Болгар легендалары» күргәзмәсендә, Болгар күренешләреннән тыш, башкорт рәссамы Айгөл Сираҗиева-Ишбердинаның «Сәхабә мәчете һәм Нарыс тау» картинасы да бар иде.

• Нарыс тау – легендалар буенча бу якка ислам алып килүче сәхабәләр җирләнгән тау. Биредә Сәхабәләр мәчете дә бар, Изге Гали чишмәсе дә ага. Нарыстау Башкортстанның Миякә районында урнашкан.

Бу күргәзмәләрдә, кечкенә генә булса да, сәгатьләр буена йөрергә була. Әмма безне фестивальнең хедлайнеры – «Кара пулат» фестивале көтә.

«Кара пулат» операсы өченче ел рәттән Болгардагы уникаль ядкәрләрнең берсе булган Кара пулат фонында ачык һавада корылган сәхнәдә күрсәтелә. Опера спектакле 2022 елда, «open-air» күрсәтүләр дип, Болгарда үзе бер вакыйга булып 2 көн барса, 2023 елда атна буена дәвам иткән «Эпос заманча укылышта» фестивале программасы кысаларында күрсәтелгән иде. Быел исә опера Свияжск белән Болгарны колачлаган фестивальнең төп чарасына әверелде. Былтыр «Кара пулат» фестивальне төгәлләсә, быел башлап җибәрде. ...һәм 3 көнгә сузылган фестивальнең иң актив булган беренче көнен төгәлләде.

Тамаша башланыр алдыннан композитор Эльмир Низамов белән санап чыктык: бу – операның 2015 елдагы куелышыннан башлап 21нче мәртәбә күрсәтелүе икән. Спектакльнең премьерасы Тинчурин театрында булды, биредә ул берничә көн рәттән күрсәтелде. Спектакль әле дә Тинчурин театры репертуарында санала, продюсеры – Тинчурин театры директоры Фәнис Мөсәгыйтов. Либретто авторы – Татарстанның халык шагыйре Ренат Харис. Режиссеры – Георгий Ковтун. Рәссам – Владимир Самохин. Костюмнар буенча рәссам – Әсәл Исмәгыйлева. Балетмейстер – Фәнил Исмәгыйлев. Беренчеләрендә «Яңа музыка» оркестры белән куелса, соңрак Тинчурин театрының үз оркестры алынды – Болгарда 3 ел рәттән Ильяс Камал дирижерлык итә. Ә инде ачык һава өчен операны Илгиз Зәйниев адаптацияләде. Болгарда ачык һавадагы тамаша өчен ут визуализациясе, 3D-maping кулланылды. Ягъни, Кара пулат үзе дә вакыйга героена әверелде.

Продюсер Фәнис Мөсәгыйтов белән санап чыктык: тамашада оркестрдагы 30 артист белән бергә 77 артист катнаша.

Төп рольләрдә: Хан кызы Нәргизә – Илүсә Хуҗина, Туры батыр – Илгиз Мөхетдинов, Кара батыр – Артур Исламов, Мәмәт – Денис Ханбаба, Чичән-шагыйрь – Зөфәр Харисов. Аксак Тимер сугышчылары һәм Илүсәнең дус кызлары рольләрендә Тинчурин театры артистлары да бар.

«Кара пулат» алдыннан сәхнәне «Кадим Әлмәт» музыкаль төркеме тотты. Әлеге фольклор ансамблен этник мәдәни чараларда еш очратырга була.

Менә сәхнәгә Минтимер Шәймиев күтәрелде.

Минтимер Шәймиев: «Кадерле ватандашлар һәм кунаклар! Кадерле дуслар! Сезне Бөек Болгарның тарихи җирләрендә күрүебезгә шатбыз. Безнең Болгар меңләгән кешене үзенә тартып китерде. Иң мөһиме – халкыбызның тарихы белән кызыксынучы яшьләр күп. Былтыр гына да Болгар тарихи-археологик комплексында 800 меңнән артык кеше булды. Чагыштыру өчен: 2010 елда нибары 50 мең кеше булган. 2010 елда «Яңарыш» фондын гамәлгә куеп, без Борынгы Болгар һәм Свияжск утрау-шәһәрчеген төзекләндерергә алындык. Халык ярдәме белән, 2019 елда без бу проектны башкарып чыга алдык. Без хәзер тарихи ядкәрләрне торгызып, матди булмаган мәдәни мирасны – традицияләребезне, йолаларыбызны торгызырга алындык. Хәтерләсәгез, былтыр «Эпос заманча укылышта» фестивален уздырган идек. Бу гаҗәеп тамашага әверелде, һәм ул безне алга таба да бу юнәлештә эшләргә рухландырды. Быелгы фестивальнең «Россия рухи бердәмлеге – дөньяга юллама» дип аталуы – вакыт таләбе. Татарстанның сәясәтчеләр, икътисадчылар, эшмәкәрләр, мәдәни һәм дини эшлеклеләр өчен аралашу мәйданчыгына әверелә баруын күрәбез, халыкара спорт уеннары да уза. Көзгә БРИКС илләре башлыклары саммиты узачагын да беләбез. Безнең фестиваль шушы тарихи вакыйга алдыннан уза. Мин бу фестивальне дөньяга юллама дияр идем. Безнең фестиваль күп милләтле Россия халкының рухи бердәмлеген ачык күрсәтә. Борынгы Болгар җирләре һәм Свияжск утрау-шәһәрчеге әлеге фестивальнең мәйданчыгына әверелде».

Спектакль башланды. Әйе, яңгыр яумаса да, көн салкын иде. Хан кызы Нәргизәне уйнаган Илүсә Хуҗинаны һәм аның дус кызлары булган артистларны кызганып утырдым. Күлмәкләре бик юка ләбаса боларның. Артист язмышы...

Быелгы күрсәтелешнең бер һәм, мөгаен, бердәнбер үзгәрешедер – кырыйда зур экран урнаштырылып, биредә текстның рус теленә тәрҗемәсе бара. Татарча аңлаган кешегә ул игътибарны читкә юнәлтми, чөнки чак кына читтәрәк тора. Ә текстның тәрҗемәсен беләсе килгән кешегә әйбәт ярдәмлек.

«Кара пулат» операсы алга таба да күрсәтелерме, әллә ул инде «open-air» күрсәтүләрнең Болгар җирендә бик табигый булуын раслап, яңа иҗатчыларга урын биреп, Болгар җирләрен тарихында һәм хатирәләрдә үз урынын алып, архивка күчәрме – әлегә билгесез. Әмма тамашачылар арасында соңгы тапкыр карап калырга дип килүчеләр дә, бу операны Болгар җирендә алга таба да ел саен карарга әзер булучылар да бар иде.

Пледка төренеп печән түге өстендә уң як һәм сул як күршеләрең белән иңгә иң куеп опера спектаклен тамаша кылу – бәллүр люстралы тамаша залларында партерга утырып опера тыңлау/карауга караганда җан рәхәте. Ә көннең салкынча булуы фестивальнең девизы, төп сүзе булган «бердәмлек»не һәм бергәлекне ныгытты кебек.

• Изге Болгар җирендә куелган «Кара пулат» операсыннан фоторепортаж