Миләүшә Хәбетдинова: «Кави – Сәрвәр»дә нәрсә дөрес түгел?»

Белешмә: Күптән түгел бу әсәргә «цензура» ясалган, көч структуралары авторларга басым ясап, аңа үзгәрешләр керткән, хәзер икенче редакциядә чыкты, дигән хәбәрләр таралды. Тәнкыйтьче бу версияне кире кага. 2023 елның февралендә либретто авторы Айдар Әхмәдиев, режиссер Илгиз Зәйниев, композитор Миләүшә Хәйруллиналарның «Кави – Сәрвәр» операсы чыкты. Быел опера кабат сәхнәгә чыкты, әмма анда Хәсән Туфан, Фатих Кәрим һәм Мирсәй Әмир исемнәре әйтелми, алар исемсез язучыларга әйләнгән. Безгә билгеле булганча, мәдәният хезмәткәрләре бу опера өстеннән жалу язган, Фатих Кәримнең исемен пычратуда гаепләгән. Жалу язучыларның исемнәре әйтелми, әмма «Бизнес-Онлайн» шагыйрьнең туганнары да дәгъва белдерүчеләр исемлегендә икәнен яза. Шуңа да, икенче редакциядә либреттодан бу язучыларның исемнәре генә түгел, Сталин исеме дә алып атылган.

Миләүшә Хәбетдинова, сәбәп – көч структуралары тыкшынуда түгел, ә авторның материалны өйрәнмәвендә, фактик хаталар җибәрүдә, дип саный.

***

«Кави – Сәрвәр»дә нәрсә дөрес түгел? Эш көч структуралары тыкшынудамы?

Мин, «Кави – Сәрвәр» операсының төп проблемасы дип, Айдар Әхмәдиевнең уңышсыз либреттосын саныйм. Операда документальлек бар, чөнки суд утырышы протоколларыннан рус телендә өзекләр китерелә, уйлап чыгарылган персонажлар белән беррәттән, Кави Нәҗми тирәсендәге татар мәдәнияте эшлеклеләренең исемнәре дә бар: Сәрвәр Әдһәмова, Мирсәй Әмир, Фатих Кәрим, Хәсән Туфан. Кави Нәҗми һәм Сәрвәр Әдһәмованың шәхси биографиясеннән фактлар китерелә. Сәнгатьчә гомумиләштерү нәтиҗәсендә чор күренеше бозып күрсәтелә.

Мин икенче редакцияне күрмәдем, әмма чынбарлыктагы фамилияләрне уйдырмага алыштыру гына хәлне коткара алмаячак дип саныйм. Беренче редакциядә ирле-хатынлы Нәҗмиләрнең мәхәббәт тарихы «бала күз яшьләре» аша күрсәтелә, Кави Нәҗми фаҗигаи герой пьедесталына күтәрелә, дәүләткә һәм котырту белән шөгыльләнгән язучылар берлеге әгъзаларына гаеп ташлана. Социаль проблемалар Кави һәм Сәрвәрнең үлемсез мәхәббәтенең лирик темасы белән үрелеп бара.

Әгәр дә «Бизнес-Онлайн»да тенденцияле мәкалә чыкмаган булса, мин бу темага мөрәҗәгать итмәгән дә булыр идем, чөнки проблеманы тәмамланган дип санадым. Мин Миләүшә Хәйруллина иҗатын игътибар белән күзәтеп барам һәм аның әсәрләренең премьераларына һәрвакыт оператив рәвештә җавап бирәм. Беренче тапкыр операдан өзекне 2021 елның 15 декабрендә Татар китабы музеенда Кави Нәҗминең 120 еллыгына багышланган күргәзмәне ачу вакытында түгәрәк өстәл кысаларында ишеттем. Әлеге чарада классикның туганнары – оныклары Гүзәл Тансыковна һәм Фәридә Тансыковна катнашты. Мин кунакларны 2022 елның февралендә дөнья күргән «Нәкый Исәнбәт» китабына кергән архив материаллары белән таныштырдым. Бу – ике язучының эшлекле элемтәләре, шулай ук ике гаилә дуслыгы турында материал иде.

Мин кунакларны Нәкый Исәнбәтнең 1930 еллардагы Кави Нәҗми турындагы истәлекләре белән таныштырдым. Тема катлаулы, шуңа күрә мин туганнарының да, журналистларның да сорауларына документлар һәм фотолар күрсәтеп җавап бирергә әзерлегемне белдердем. Бу – чорның катлаулылыгы, татар язучыларының фаҗигале язмышлары турында шактый нәтиҗәле сөйләшү булды. Очрашуда катнашкан композитор әдәби төркемнәрнең көрәш трагедиясен гаилә истәлекләре призмасы аша гына түгел, ә икенче яктан да күрергә мөмкинлек алды. Мин Миләүшә Хәйруллинага «Мирас» фестивале вакытында «Кави – Сәрвәр» операсының премьерасына чакыруы өчен рәхмәтлемен (режиссеры – Илгиз Зәйниев). Иң яхшыларның иң яхшылары катнашкан масштаблы эш.

***

Әмма әсәрнең музыкаль кыйммәте эчтәлектәге хаталарны каплый алмый.

Безнең алда – документаль материалга нигезләнгән тарихи опера. Татар мәдәнияте тарихында авыр чорны сурәтләргә омтылганы өчен, авторга зур хөрмәт һәм мактау. Казанда бу операны иҗат иткән вакытка яшь авторлар репрессияләр чоры турында берничә уңышлы спектакль эшләгән иде инде: «Шаһидләр» иммерсив документаль спектакле (реж. Семен Серзин, текст: Нияз Игъламов, 2017), site-specific theatre стилендә «Мергасовский» спектакль-скриншоты (реж. Вера Попова, сценарий язучылар Радмила Хакова, Йолдыз Миңнуллина, 2018), Ибраһим Сәләховның «Колыма хикәяләре» буенча (русчасы – «Черная Колыма») «Бер фаҗигале язмыш тарихы» спектакленең эскизы (реж. Дмитрий Акриш, сценарист Рәдиф Кашапов, 2018). Әлеге спектакльләрне булдыручылар тамашачыларга илебез тарихында бу чорның бөтен катлаулылыгын һәм фаҗигалелеген максималь объектив рәвештә җиткерделәр.

Айдар Әхмәдиев либреттосының эчтәлеге миндә әдәбият белгече буларак күп сораулар тудырды, мин аларны премьерадан соң ук Миләүшә Хәйруллинага бирдем. Яшермим, мин «Мирас»тан бик нык күңелсезләнеп кайтып киттем. Минем дәгъваларым эчтәлеккә генә түгел, ә әсәрнең теленә дә иде. Геройларның репликалары язучыларның теленә бөтенләй туры килми.

Операның эчтәлеге ачуымны чыгарды. Кави Нәҗми гаиләсен фаҗигале пьедесталга күтәргәндә, либреттоны төзүче Фатих Кәримне – котыртучы геройга, ә Кави Нәҗмине корбанга әйләндерә. Фатих Кәрим белән дуслыгы турында сөйләнгән «Мертвым не больно, больно живым» әсәре авторы Тансык Нәҗметдиновның безнең арабызда булмавы бик кызганыч. Кави Нәҗминең улы яшь авторларны алар ясаган фактографик хаталарны булдырмый калырга ярдәм итәр иде.

Беренче картинадагы вакыйгалар ачык рәвештә конкрет датага бәйләнгән: 1936 елның 31 декабре. Сәрвәрнең «Бәхет өчен ниләр кирәк?» ариясен тыңлап карагыз – ул тәрәзәләре Черек күлгә карап торучы Мергасов йортындагы фатирда гаилә һәм иҗади идиллия турында. Бу – чынбарлыкка ни дәрәҗәдә туры килгән?

Кави Нәҗми – 1934 елдан 1937 елның язына кадәр ТАССР ССП рәисе, ягъни күрсәткеч процесслар һәм зур террор башлану чорында партия һәм совет органнарының эшләрен баш башкаручысы була. Ул контрреволюцион эшчәнлекне фаш итеп чыгыш ясаган соңгы җыелыш 1937 елның 13 мартында уза (ТР ГА. Ф.р-7083, оп.1, ед.хр. 64 а).

***

Хронологик яктан массакүләм репрессияләр чиратын Беренче Мәскәү процессы (рәсми исеме – «Советларга каршы берләшкән троцкист Зиновьев үзәге» процессы) – партиянең элеккеге җитәкчеләре, элек оппозициянең актив катнашучылары төркеме өстеннән беренче күрсәтмә суд башлый. Эш 1936 елның 19-24 августында СССР Югары Судының Хәрби коллегиясендә карала. Төп гаепләнүчеләр – элекке Политбюро әгъзалары һәм Ленинның иң якын көрәштәшләре Григорий Зиновьев һәм Лев Каменев була. Алар Лев Троцкий директивасы нигезендә ВКП(б) һәм Совет хөкүмәте җитәкчеләрен үтерү өчен террор үзәге булдырганнары һәм Кировны үтерүне оештырган өчен хөкем ителәләр. Шуннан соң төбәкләрдә троцкистларны эзләү һәм аларны кулга алу башлана.

ТАССР Совет Язучылары берлеге шунда ук эш башлый. Укучыларның игътибарын 25-26 августта ТАССР Совет Язучылары берлеге парттөркеме утырышы протоколына юнәлтәсе килә (иң мөһим мәсьәләләрне тикшерүдә ВКП(б) әгъзалары гына катнаша) (ГА РТ. Ф.Р-7083, ед.хр. 64а бит 133). Утырышта Кави Нәҗми «Троцкизм һәм партиягә каршы көрәшеп килгән һәм татар совет әдәбиятына дошман сыйныфлар карашын үткәреп килүләре белән билгеле кешеләр»гә туктала (Ф.Сәйфи, М.Крымов, Ш.Усманов, З.Гали, И. Рәми), «совет язучылары арасыннан дошман агентларын төбе-тамыры белән йолкып ташларга чакыра».

Утырышта шулай ук Г.Толымбай, Г. Галиев, Х.Ярми, М.Йосыпов, Ш.Усманов катнаша, алар Кави Нәҗми позициясен тулысынча яклап чыга. Шунысы игътибарга лаек: бу утырышта Евгения Гинзбург һәм Николай Эльвовка бик нык эләгә, соңгысы 1935 елның 10 февралендә, троцкист буларак, кулга алына. Шул ук вакытта партиядән чыгарылган Евгения Гинзбург эшен дәвам итә, чөнки Казан шәһәр Башкарма комитеты рәисе булып эшләгән ире Павел Аксенов статусы аны яклый. Август утырышы 1936 елның 30 сентябрендә Советлар Союзы язучылары берлеге Үзәк органында – «Литературная газета» да яктыртыла (Литературная газета. 1936 елның 30 сентябре № 55 (618) с.6). Төп гаепләүләр Фатих Сәйфи һәм Закир Галиевка белдерелә.

Евгения Гинзбургның 1936 ел турында «Крутой маршрут»та чыккан шаһитлыгы кызыклы: «Һәр өлкә һәм милли республиканың, ниндидер коточкыч логика буенча, үзәктән калышмас өчен, үз «дошманнары» булырга тиеш булган. Әйтик, икмәк әзерләүдә яки сөт белән тәэмин итүдәге кебек, һәр кампаниядә» (Кара: Крутой маршрут, 6 бүлек).

Евгения Гинзбургның 1936 ел ахыры турында истәлекләре: «Кулга алулар бара. Алар инде безгә бик яхшы таныш кешеләргә кагылды. Беренчеләрдән булып партиянең элеккеге әгъзасы, Туберкулез институты директоры профессор Аксянцев алынды. Аның артыннан партиягә тугрылыгы белән Казанда танылган университет директоры Векслин алынды. Ертык шинельле әлеге кеше, фронттан фронтка күчеп, бөтен гражданлыкны үтә. Перекоп Герое».

Татар сәүдәгәрләренең һәм имамнарының иң зур үзәге булган Троицк шәһәрендә (хәзерге Чиләбе өлкәсе) 1нче Җәмигъ мәчетенең 2нче имамы Сабирҗан Әдһәмов (1862-1909) гаиләсендә туган Сәрвәр Әдһәмова шулкадәр беркатлы булганмы? 1930 еллар уртасында Троицкиның барлык 7 мәчете дә ябылган.

***

Айдар Әхмәдиев Кави Нәҗми тирәсендәге кешеләрне сурәтләгәндә буяуларны кызганмый.

Ә менә Тансык Нәҗметдинова әтисенең Һади Такташ, Фатих Кәрим, Муса Җәлил һәм башка татар язучылары белән дуслыгын менә болай сурәтли:

«Әтинең әлеге язучылар белән дуслыгы 20нче еллардан башлана, алар, башлангыч язучылар, өлкән буын язучылары Галимҗан Ибраһимов һәм Шәриф Камал җитәкчелегендә үз каләмнәрен чарлыйлар. Тормышка карашларның уртаклыгы һәм иҗади омтылышларның бердәмлеге аларның әдәби эзләнүләренә үзенчәлекле коллективлык характерын биргән. Алар барысы да диярлек Гражданнар сугышы фронтларыннан килә. Сәләтле, әдәбиятка, туган халкының теленә карата энтузиазм һәм мәхәббәт белән тулы, яшь, кайнар һәм ашкынучан егетләр – аларга нибары 20-25 яшь була. Һәм аларның һәрберсе әдәбиятка үз юлы белән керергә омтылган. Шул сәбәпле кызу бәхәсләр, үзара тәнкыйть барлыкка килә, ләкин бу – аларны аермый, киресенчә, тагын да якынайта. «Алар бер-берсенә фикердәшләр кебек ярдәм итәләр». («Республика Татарстан». 06.01.2001)

Моны Хәсән Туфанның 1927 елгы репликасы да раслый: «Минем шигъри тормышымда иң якын иптәшләрем – Кутуй, Нәҗми, Такташ. Алар шигъри тәҗрибәләре һәм югары квалификацияләре белән беренче адымнарымнан ук миңа шигъри өлкәдә ярдәм иттеләр».

Шушыларны белгән килеш, персонажларның әлеге диалогы ачуны чыгарды:

ФАТИХ. Кави, икеләнеп торырга вакыт юк! Кемнедер корбан итәргә кирәк!

Үзең уйлап кара: әгәр сине төшерсәләр – беребезне дә кызганмаслар!

«КАВИ. Халык дошманнары калмады! Юк алар! Бөек иҗат юлы белән атлый безнең язучылар. Яшәсен алар, Совет иленең тугры уллары!» (Либретто, 18 бит)

Бу мәгълүмат никадәр объектив? Авторның мондый иҗат иреге бармы?

Либретто авторының легендар язучыларның образларын сәнгать ягыннан ачуга төрлечә алымнар белән килгәне күренә.

Аеруча төп геройның костюмын уйлап чыгарганы көлке булды: чын Кави Нәҗми һәрвакыт гимнастеркадан йөргән һәм әдәбиятны «әдәби фронт» дип атаган.

Менә әлеге чор турында Нәкый Исәнбәтнең дәлиле:

«Әдәбият хәзер бары тик «әдәбият фронты» дип кенә атала, Казанда инде шул «фронт»ның РАПП, ТАПП дигән штабы эшли. Ул хәрбиләште. Анда төнлә дә дежурство. Төп генералы урынында хәрби киемдә телефон аппаратлары артында Кави Нәҗми үзе утыра. Әйтергә кирәк, Казанда бу вакытта һәртөрле төркемчелек көрәшләренең бик каты кызган чагы. Каләмнәр кылычка әйләнгән. Рәхимсез рәвештә бер-берен фаш итешү, чәнчешү бара». (Нәкый Исәнбәт, 2021). (Минем интервьюны укыгыз)

***

Автор бөтен гаепне Фатих Кәримгә аударып калдыруы белән хаклымы? Бу «фронт»ның төрле якларындагы шаһитларның документаль дәлилләреннән чыгып, үзегез нәтиҗә ясагыз.

Фатих Кәрим 1937 елда «әдәби фронтның» чираттагы корбаны була. Моны документлардан күрергә мөмкин.

ТР Дәүләт архивында В.Маяковскийның вафатына 7 ел тулу уңаеннан 1937 елның 15 апрелендә узган җыелыш протоколы саклана, анда «маяковчылар» Гадел Кутуй, Хәсән Туфанның иҗаты кырыс тәнкыйтьләнә һәм Фатих Кәримгә дә эләгә (Ф. 7083., оп.1, ед. хр.62). Төп докладчы Мөхәммәтҗан Мөхәммәтшин һәм өстәмә докладчы Хан Җәмил гаепләүләренә Фатих Кәрим менә болай җавап бирә: «Мөхәммәтҗан докладында минем шигырьләремнең кайбер урыннарын күрсәтте. Ә Җәлил бер нинди фактсыз «фашист ялчысы» дип әйтте. Ләкин ул фактлар китермәде. Дөрес, миндә Васильев йогынтысы бар иде, бу – хата, әлбәттә. Ләкин минем аңа шигыремне тәрҗемә ит дип әйткәнем юк».

1937 елда Ф.Кәрим эшен Совет Язучылар берлегендә тикшерү күрсәткеч булып тора (Ф.7083, оп.1., ед.хр. 64). Чыгыш ясаучы Ләбиб Гыйльми язучыны үзенең чыгышын яшерүдә (мулла улы), комсомол сафларына яла ягу ярдәмендә үтеп керүдә, троцкист Сәгыйдуллин белән элемтәгә керүдә, аның фатирында диамат урынына Плеханов, Деборин хезмәтләрен укуда, «халык дошманнары» Ф.Сәйфи, З. Гали белән бергә эчүдә, Мөхәммәтшин белән сөйләшкәндә партия әгъзалары турында начар сүзләр әйтүдә гаепли: «танылган шагыйрь булу өчен дә кесәдә партия билеты булу шарт».

Ләбиб Гыйльми Фатих Кәримне 1936 елның 10 сентябрендә Мәскәүдә Ерикәй, Павел Васильев һәм башка Бухаринны тәнкыйтьләгән шагыйрьләр белән бергә эчүдә гаепли. Фатих Кәримгә Гомәр Гали белән дуслыгы өчен аеруча эләгә. Ләбиб Гыйльми шагыйрьне «халык дошманына» теләктәшлек итүдә гаепли: «Гомәр Галинең дусты була. Ул кулга алынгач, 11 апрельдә Туфан квартирасында эчү мәҗлесе оештыра. Шуңа, Гомәр Галине кызганып, «Мескен Гомәр ничек утыра икән, балаларын сагына торгандыр» дип сөйли һәм ахырда елый».

Нәтиҗәдә, Идарә язучыны берлектән чыгару карарын кабул итә.

1937 елның 28 апрелендә һәм 3-4 маенда узган утырышлардан соң, ТАССР Язучылар берлегенең резолюциясе буенча тәнкыйть чүкече астына югарыдагылар эләгә. Кави Нәҗми, Толымбайский, Нигъмәти, Туфан, Тинчуринны «уяулыкларын югалтулары өчен» гаеплиләр:

«Алар, уяулыкны югалтып, семьячылыкка бикләнеп, троцкичы буржуаз милләтче дошманнарга (Г.Гали, Ш.Усманов, Ф.Сәйфи, Рәхмәтуллин, Г.Касыймов, С.Атнагулов, З.Гали, Сафа Борһан һ.б.) плен төшүләренә барып бәйләнә».

Операдагы Кави Нәҗми ариядә гади батракның улы булуы турында җырлый (21 б.). Чынлыкта ул – Түбән Новгород имамнары Нәҗметдиновлар нәселеннән булган, мөәзин улы. Аның абыйсы Габдулла мөселман хезмәт төркеменнән 2нче Дәүләт Думасы депутаты була (1907), бу – Кави Нәҗмигә карата гаепләүләр өчен уңайлы аргумент булып хезмәт итә. Җыелганда кунаклар «такмак»лар тыңлап кына утырмагандыр. Бу язучыларның нинди музыка яратулары турында истәлекләрдән белергә мөмкин, аерым алганда Йолдыз Исәнбәтнең истәлекләреннән (К.Нәҗми һәм Н.Исәнбәт гаиләләре дус булган).

***

Ренат Харис – Фатих Кәрим турындагы «Күзләреңне үбеп» пьесасы авторы

Шулай итеп, операны булдыручылар «мифик» көч хезмәтләренә ташланырга, шагыйрь-фронтовик Фатих Кәримнең туганнары һәм шагыйрьнең талантын хөрмәт итүчеләрнең белдерүләренә үпкәләмәскә, ә тулысынча җаваплылыкны үз өсләренә алырга тиеш!

Ренат Хариска каршы чыгуны урынсыз дип саныйм, чөнки шагыйрь – җыр текстлары һәм либретто булдыру өлкәсендә җитди нәтиҗәләргә ирешкән кеше. Әгәр ул Айдар Әхмәдиев либреттосына тәнкыйть белдергән булса, бу – объектив булыр иде, чөнки Ренат Харис бу теманы яхшы белә. Фатих Кәрим иҗатын ярату, аның батырлыгына соклану, аның исемен яклау – җинаять түгел. Кави Нәҗми һәм Сәрвәр Әдһәмова татар мәдәниятендә тирән эз калдырганнар, аларның мәхәббәт тарихы сәнгатьтә чагылдырылуга лаек, әмма объективлыкны саклап.

Кави Нәҗми дә – репрессия корбаны. Язучылар рәисен кулга алырга күрсәтмә Обкомнан, Черек күлдән бирелгәндер. Бу – үзе зур фаҗига.