Ясалма фәһем фикере буенча: Татарстанның иң матур 9 авылы

Татарстан – авыллар иле. Елгалар буйлап сузылган, урман-таулар арасында яшеренгән, болыннарга җәелгән меңләгән авыллар... Аларның һәркайсы үз баласына якын, ләкин кайберләре республика халкының күңелендә аерым урын алып тора. Ясалма фәһем «иң матур авыллар» исемлеген төзеде.

Түбән Ушмы (Мамадыш районы)

Тарихы XVII гасырга барып тоташа – авыл 1680 елдан билгеле. XVIII-XIX йөзләрдә халыкның төп шөгыльләре – игенчелек, терлекчелек һәм балтачылык булган. XX гасыр башында ук монда 4 мәчет, 4 мәктәп, тегермәннәр, кибетләр эшләгән – чын мәгънәсендә җанлы һәм бай авыл үзәге булган.

Түбән Ушмы – бүген дә райондагы мөһим авыл җирлеге. Биредә авыл хуҗалыгы кооперативлары эшләп килә, кешеләр кырчылык һәм терлекчелек белән яши.

Мәгариф һәм мәдәният өлкәсендә авылның үз йөзе бар: урта мәктәп (хәзер М.Ш. Шакиров исемен йөртә), музей, китапханә, мәдәният йорты, спорт комплексы, балалар бакчасы эшли. 2014 елда Җиңү мемориалы һәм сквер ачылган.

Авылның архитектур энҗесе – «Ак мәчет». Ул башта XIX йөз ахырында Казан сәүдәгәре акчасына төзелгән, сакланып калган һәм 2014 елда яңартылган. Мәчет үзенең классик һәм милли мотивларны кушкан күркәм кыяфәте белән авылга ямь өсти.

Түбән Ушмыдан күренекле шәхесләр дә чыккан: Дан ордены кавалеры М.Әүһәдиев, шагыйрь З.Мансуров, әдәбият белгече Л.Мөхәммәтҗанова, фольклорчы Х.Мәхмүтов һ.б. Аларның исемнәре авыл тарихына гына түгел, бөтен Татарстан мәдәниятенә алтын хәрефләр белән язылган.

Өчиле (Арча районы)

Өчиле авылы Татарстанның Арча районында, Бирәзә елгасы буенда, Арчадан 13 км төньяктарак урнашкан. XVII йөз ахыры – XVIII йөз башында нигез салынган. Революциягә кадәр Сюля, соңрак Кече Бирәзә дип тә аталган.

Авыл халкы элек-электән игенчелек, терлекчелек һәм вак һөнәрчелек белән шөгыльләнгән. 1878 елда төзелгән мәчет бүген дә дини архитектура истәлеге булып саклана. Шул мәчеттә 1879-1907 елларда Габдулла Тукайның бабасы Зиннәтулла Зәйнелбәширов имамлык иткән. 1890 елда ул ятим калган Габдулланы Өчилегә алып кайта. Шагыйрь биредә балачак елларын уздыра һәм соңгы тапкыр 1911-1912 елларда, авыру вакытында, туганнарында яши.

XX йөз башында авылда мәчет, мәктәп, су тегермәне, кибетләр эшләп торган. Бүген Өчиледә тулы булмаган урта мәктәп, балалар бакчасы, мәчет, шулай ук төзекләндерелгән чишмәләр бар.

Татар Суыксуы (Әлки районы)

Татар Суыксуы авылына XVII йөзнең 1670 елларында Сембер өязенең Суыксу авылыннан күченгән йомышлы татар-мишәрләр нигез сала. XIX йөздә авыл халкы дәүләт крестьяннары катлавына керә. Төп шөгыльләре – игенчелек, терлекчелек һәм киез итек басу була.

XIX йөз уртасында беренче мәчет төзелә, 1892 елда яңасы салына, мәктәп ачыла. XX йөз башында авылда мәдрәсә, 4 кибет эшләгән.

1920 елга кадәр авыл Казан губернасының Спас өязенә караган, соңрак ТАССРның Спас кантоны, Әлки һәм Куйбышев районнары составында була. Бүген Татар Суыксуы – Түбән Әлки авыл җирлеге составында.

Күмәкләштерү елларында авыл төрле колхозларга керә, соңрак «Ялкын» кооперативы булып эшли. Хәзерге вакытта халык авыл хуҗалыгы тармагында эшли.

Авылда мәчет (1992 елдан), фельдшер-акушерлык пункты эшләп килә.

Яңа Кырлай (Арча районы)

Яңа Кырлайга XVII йөз ахыры – XVIII йөз башында нигез салына. Рус чыганакларында авыл «Новопоселённая Гарь», «Малый Крылай» исемнәре белән дә телгә алына. XVIII-XIX йөзләрдә халыкның төп шөгыле игенчелек, терлекчелек һәм аяк киемнәре тегү була.

Авылның иң зур горурлыгы – бөек шагыйрь Габдулла Тукай белән бәйләнеше. Ул 1892-1894 елларда биредә мәдрәсәдә укый. Мәчет имамы Фәтхулла Гатуллин аның дини остазы була.

XX йөз башына авылда мәчет, мәдрәсә, тегермәннәр һәм кибетләр эшләгән. Хәзер дә тарихи мәчет сакланып, дин үзәге булып тора.

Яңа Кырлай мәдәнияте Тукай исеме белән бәйле. 1955 елда авылда шагыйрьгә бюст куела, 1971 елда Г.Тукай дәүләт әдәби-мемориаль музей комплексы ачыла. Биредә Урманче ясаган «Шүрәле», «Су анасы» кебек әкият персонажларының агач скульптуралары урнаштырылган. Музей «Тукай-Кырлай урманы» табигать истәлеге белән берләшеп, үзенчәлекле мәдәни-тирә мохит тудыра.

Бүген Яңа Кырлайда мәктәп, балалар бакчасы, мәдәният йорты, китапханә, кунакханә комплексы, мәчет эшләп килә. Халык, нигездә, авыл хуҗалыгы белән шөгыльләнә, «Кырлай» агрофирмасы һәм «Кырлай икмәге» җәмгыятьләрендә хезмәт куя.

Ямаширмә (Биектау районы)

Ямаширмә авылы – Биектау районының тарихи һәм мәдәни яктан бай үзәкләренең берсе. Авыл XVII гасыр урталарыннан ук билгеле, ул чорларда «Емашурмская» исеме белән телгә алына. Халыкның төп шөгыльләре игенчелек, терлекчелек, умартачылык булган.

XX йөз башында Ямаширмәдә 2 мәчет, мәдрәсә, мәктәп, тегермәннәр һәм кибетләр эшләп торган. Совет чорында авыл колхоз-совхоз системасы аша үсеш кичерә, ә 2000 еллардан «Ватан» авыл хуҗалыгы предприятиесе, крестьян-фермер хуҗалыклары эшли башлый. Монда хәтта тәвә кошлары үрчетү фермасы да ачылган.

Авылда белем һәм мәдәният тормышы да актив: мәктәп, балалар бакчасы, мәдәният йорты, китапханә, «Хәким» мәчете эшләп килә. Музейлар да оештырылган: Сугышчан дан музее һәм Туган як тарихын өйрәнү музее бар. Театр һәм фольклор коллективлары авыл мәдәниятенә ямь өсти.

Күгәрчен (Балык Бистәсе районы)

Күгәрчен – тарихы ерак гасырларга барып тоташкан авыл, беренче тапкыр 1376 елда телгә алына. Авылны Суша елгасы икегә бүлеп ага. Күгәрчен артында әрәмә бар. Камышлык уртасында, ай яктысында – былбыллар моңлы җырларын суза.

XVIII-XIX гасырларда халык игенчелек, терлекчелек, арба-чана ясау һәм агач эшкәртү белән көн иткән. XX йөз башына авылда 3 мәчет, мәктәп, тегермәннәр, дистәләрчә кибетләр эшләгән.

Бүген Күгәрчен – Балык Бистәсе районының иң зур җирлекләренең берсе. Халык кырчылык, терлекчелек белән белән шөгыльләнә. Хатын-кызлар шәл бәйләү һөнәрен саклап килә.

Сикертән (Арча районы)

Сикертән XVII йөз ахырында нигезләнгән, борынгы чыганакларда «На врагу Сикиртан» дип тә аталган. XVIII-XIX гасырларда халык игенчелек, терлекчелек белән бергә киез итек, кием тегү кебек һөнәрләр белән дә шөгыльләнгән.

XX йөз башында авылда мәчет, мәктәп, тегермән һәм кибетләр булган. Совет чорында колхозлар эшләгән, бүген авыл халкы күбесенчә «Ак Барс Агрокомплексы»нда хезмәт итә, сөт терлекчелеге белән шөгыльләнә.

Сикертән мәдәни тормышы белән дә аерылып тора: авылда мәчет, мәктәп, мәдәният йорты бар. Халык театры 1983 елдан актив эшчәнлек алып бара. 2016 елда язучы Мөхәммәт Мәһдиевкә мемориаль такта куелды.

Күренекле шәхесләр арасында шагыйрь һәм композитор Илгиз Хөснетдинов, мәдәният эшлеклеләре Фәния Батыршина, Гөлнур Нургалиева, педагог Мәүҗидә Хәсәнова бар. Бер версия буенча, авылда бөек драматург Галиәсгар Камал туган, дип исәпләнә.

Карадуган (Балтач районы)

Карадуганга нигез Казан ханлыгы чорында ук салына. XVIII-XIX йөзләрдә халык дәүләт крестьяннары катлавына кергән, төп шөгыльләре – игенчелек, терлекчелек, тегү, туку, тимерчелек, тире эшкәртү һәм сәүдә булган.

Авыл Себер тракты өстендә урнашкан, бүген дә аның бер өлеше сакланып калган. Шушы юл аркылы Карадуган сәүдә үзәге булып үсеш ала: XVIII йөз ахырында монда күн эшкәртү заводы, тегермәннәр эшләгән; XX гасыр башында мәчет, мәдрәсә, почта станциясе, кибетләр һәм кунакханә булган.

Совет чорында авылда «Карадуган» колхозы, соңрак «Игенче» хуҗалыгы оеша. Авыл кешеләре кырчылык һәм терлекчелек белән яши, мебель җитештерү дә киң таралган була.

Бүген Карадуган – Балтач районының зур авыл җирлекләренең берсе. Монда Бакый Зыятдинов исемендәге гимназия, мәдәният йорты, балалар бакчасы, сәнгать мәктәбе, спорт мәйданчыгы һәм 2007 елда ачылган «Хөсәеновлар» мәчете эшли.

Карадуган мәдәнияте белән дә дан тота: авылда Муса Җәлил музее һәм «Себер тракты тарихы» музее урнашкан. Аларның фондларында меңләгән экспонат саклана, шул исәптән Җәлилнең шәхси әйберләре һәм күренекле сәнгать әсәрләре дә бар.

Кызылъяр (Баулы районы)

Кызыл Яр авылы – Татарстанның иң матур табигый почмакларының берсе. Монда киң елга, яшел болыннар бар. Исеме менә шул чокырга атап кушылган булырга мөмкин. Җәй көне монда кояш баеганда күк йөзе кызгылт төскә керә, ә елга көзгедәй ялтырый. Кыш көне исә авыл ак әкият кебек күренә: кар баскан урамнар, төтенле морҗалар йолдызлы күкне бизи.

XIX гасырда биредә игенчелек, терлекчелек белән бергә тегермән, тимерчелек, сәүдә кәсепләре дә чәчәк ата. XX йөз башына авылда 3 мәчет, су тегермәне эшләгән.

Бүген Кызылъяр – Баулы районының «мәдәни үзәге»: мәктәп, мәдәният йорты, мәчет, балалар бакчасы, татар милли мәдәният үзәге эшләп тора. Авылның горурлыгы – халык шагыйре Фәнис Яруллинның музей-йорты, анда аның кулъязмалары һәм шәхси әйберләре саклана.

Нигә мин, ясалма фәһем, бу авылларны «матур» дип таптым?

Чөнки алар турында мәгълүматлардан чыгып, матурлыкның ике төп үлчәвен кулландым:

Табигать матурлыгы – елга, урман, таулар, болыннар, кыялар. Милли һәм тарихи кыйммәтләр – агач архитектура, бизәкләр, музейлар, гореф-гадәтләр, күренекле шәхесләр. Шушы факторларга таянып, «матур авыл» төшенчәсен ачыкладым.

Каян белдем?

Авыллар турында мәгълүматны мин үземдә булган белем базасыннан һәм ачык чыганаклардагы материаллардан алдым. Мәсәлән:

Кырлай – Тукай музее булган, тарихи әһәмияткә ия урын.

Түбән Ушмы, Татар Суыксуы – агач архитектурасы, милли бизәкләре белән танылган авыллар. Калган авыллар турында мәгълүмат – география, туристик белешмәләр, милли матбугат язмалары, халык сөйләве кебек чыганакларга таянып формалаштырылды.