«Яңа ел кәефе урманнан килә»: Саба урман хуҗалыгына сәяхәт

Чыршы-нарат күркәләре төялгән кәрваннар кая агыла

«Казанские ведомости» корреспондентлары Саба урман хуҗалыгына юл тотты. Аны 30 елга якын – 1990 елга кадәр – республиканың хәзерге җитәкчесенең әтисе Нургали Миңнеханов җитәкли. Нәкъ менә ул Татарстанда урманнарны акрынлап сайлап алып кисү, шулай ук калдыксыз технология ысулын керткән беренче урманчы-новаторларның берсе була, әлеге ысул үсеп җиткән агачларны гына кисүне һәм киселгән агач калдыкларын товарлар җитештерүдә куллануны күз алдында тота.

Безнең максат – чын кышкы урманны һәм урманчыны күрү иде. Тыюлык җиренә якынлашканда, без монда эш тә, табигать тә шәһәрдәгечә түгеллеген тойдык.

Яңа ел кәефе урманнан килә

Урманчы белән очрашу алдыннан ТР ДБУ «Укыту-тәҗрибә Саба урман хуҗалыгы»ның урман селекция-орлыкчылык үзәге башлыгы Азат Зиннәтуллин махсус безнең өчен кечкенә генә экскурсия үткәрде. Бирегә, үзәккә, республика районнарыннан төрле токымлы чыршы-нарат күркәләре тутырылган кәрваннар агыла. ТР Урман хуҗалыгы министрлыгының күрсәтмәсе кайсы урман хуҗалыгының күпме һәм нәрсә тапшырырга тиешлеген билгели.

Без күркәләр эшкәртелүче урынга кердек. Бу гади генә күркәләр түгел, бу – булачак урман. Аларның ылыс исе ишек төбендә үк сизелә. Эшләүче агрегатларның тавышы шулкадәр көчле, ике адымда басып торган кешенең дә тавышы авырлык белән ишетелә. Әмма табигатьнең законнары шундый: чәчү материалын җитештермичә, урманны торгызып булмый. Сүз уңаеннан, Без Татарстанда урманнарны торгызу процентының 100дән артык икәнен белдек.

Азат Зиннәтуллин, күркәләрне башта зурлыгы буенча сортлыйлар, чөнки кечкенәләре яраклы чәчү материалы бирми, дип сөйләде. Сайлаганда зур һәм ябык күркәләргә өстенлек бирелә икән.

Монда безнең уртача континенталь климатка туры килә торган төп урманны барлыкка китерүче барлык токымнарның (чыршы, нарат, карагай, каен) чәчү материалы әзерләнә. Шулай ук, өстәмә рәвештә кедрлар да үстерергә мөмкин, әмма урманны торгызуда кедрлар зур роль уйный алмый.

Зиннәтуллин монда орлыкларның күп чыкмавын аңлатты. Мәсәлән, нарат орлыклары якынча 1 процент кына чыга. Чыршы өчен бераз күбрәк плюс-минус 2 яки 3 процент. Моның нинди авыр процесс икәнен күз алдына китерүе дә авыр!

Барлык материалны моннан якында гына урнашкан дүрт теплицага утырталар. Аларда һәрвакыт уңайлы температура режимы саклана (эссе очракта җилләтү өчен фрамугалар ачыла). Теплицадагы үсентеләрне урман хуҗалыгы мелиорация системасы ярдәмендә сугаралар. Биредә 3,2 гектар мәйданлы 13 эшкәртү кыры бар.

Клонлаштыру – фантастик романнарда гына түгел

Үзәктә утырту материалын табигый юл белән генә җитештермиләр. Анда «In Vitro» микроклональ вегетатив үрчетү лабораториясе бар. Аның ярдәмендә декоратив үсемлекләр һәм җиләк культураларының югары сыйфатлы утырту материалы булдырыла. Тагын да гадирәк итеп әйткәндә: бу – фантастик романнарда күп язылган клонлаштыру. Бу ысул үсемлекләрнең үсеш вакытын дистәләгән тапкыр кыскарта. Мәсәлән, карлыган яки бөрлегән беренче җимешләрен 2 атнадан соң бирә алырлык тизлектә үсә. Монда нинди уңыш алып була дигән сүз?!

Мондый селекция үзәге бөтен ил масштабында уникаль. Ләкин аның үз проблемалары бар. Беренче чиратта – кадрлар. Зиннәтуллин сүзләренчә, бүген барысы да тракторчы түгел, ә блогер булырга тели. Блогерларсыз яшәп булса да, тракторчы һәм урманчысыз булмый: ашамыйча яшәп булмый.

Хәер, Саба урман хуҗалыгында бу проблеманың чишелешен беләләр: урманчыларны кечкенә яшьтән үстерәләр. Шуңа күрә Саба районында 40ка якын мәктәп яны урманчылыгы ачылган. Балалар аларда урман турында гына өйрәнми, ә урманчылыкта эшли дә. Шуңа күрәдәр, Саба районыннан мәктәп командалары бу тармакта уздырыла торган гомумроссия ярышларында даими җиңү яулый. Укучылар баллар җыя, аннары аларны мәктәп кирәк-яракларына сарыф итә ала.

«Мәктәпне тәмамлагач, укучыларыбызның аграр университетка укырга керүләрен һәм аннан безнең янга урман хуҗалыгына кайтуларын телибез. Әгәр дә 10-20 баланың 1се генә булса да безгә кайтса, бу инде яхшы нәтиҗә булачак, белемнәребезне һәм күнекмәләребезне саклап калу, тәҗрибәбезне киләсе буыннарга тапшыру мөмкин булачак», – дип, планнары белән уртаклаша селекция үзәге башлыгы.

Урманны янгыннан да сакларга кирәк. Моның өчен Лесхоз бистәсендә 3нче типтагы урман янгын сүндерү станциясе урнашкан. Аның җитәкчесе Рамил Ризванов янгын сүндерүчеләргә урманны сакларга нинди җиһазлар һәм нинди машиналар ярдәм итүе турында җентекләп сөйли. Аларның моның өчен барлык кирәкле әйберләре дә бар. Ул урманда барып җитүе бик авыр булган урыннарга да керә алучы «болотоход»ны күрсәтә.

Кырыс кыштан җәйгә

Безне чын могҗизага алып килделәр: тирә-юньдә – чын пальмалар, каһвә һәм банан агачлары, шулай ук безнең урыннар өчен экзотик булган башка күп кенә үсемлекләр. Бассейнда тере карплар ашатканнарын көтеп йөзеп йөри. Баш өстендә, фотосессия ясарга тәкъдим иткән сыман, әлегә өлгермәгән кечкенә банан бәйләмнәре эленеп тора. Кызыкмы? Саба урман хуҗалыгының үз дендрарие бар. Анда килүчеләр елның теләсә кайсы вакытында җәйге пейзажлардан ләззәт ала ала. Һәм җимешләреннән дә. Шунысын әйтергә кирәк, аны әле 5 ел элек кенә ясаганнар. Чөнки чын урман хуҗалыгы ул – чыршылар турында гына түгел, бананнар турында да.

Тропик күренешләрдән ләззәт алып, без кабат салкын һавага чыгабыз. Ә урманчы һаман да юк. Безне урманның туры мәгънәсендә чын байлык булуын күрсәтүче урынга алып баралар. Саба урман хуҗалыгында су асты цехы эшли, анда җирле агач әзер продукциягә әйләнә. Аны, шул исәптән, республика нефть химиясе гигантлары сатып ала.

Өстәвенә, поддоннарга ихтыяҗ арта гына бара. Кайвакыт цехта булган куәтләр заказларны үтәү өчен җитәрлек тә булмый. Шуңа күрә складта һәрвакыт запас каралган. Монда поддоннар гына ясамыйлар. Цехта җылыту өчен агач капсулалар да җитештерелә. Өстәвенә, аларны ягу газга караганда арзанрак чыга. Поддон цехы мастеры Александр Саймуллин аларның эш көне 7.00 сәгатьтә башланып, 16.00 сәгатьтә тәмамлануын әйтте. Эшчеләрне цехка алып киләләр һәм смена ахырында өйләренә кайтаралар.

Ир-атлар белән беррәттән монда хатын-кызлар да эшли. Саймуллин сүзләренчә, биредә хезмәт хакы яхшы: норманы үтәгәндә 45 мең сум алырга мөмкин. Гадәттә нормадан артык үтәлә, шуңа күрә цех хезмәткәрләренең керемнәре югарырак.

Шунда ук чын иҗади остаханә дә бар, анда мәдәни традицияләрне саклыйлар: төрле конфигурацияле кәрзиннәр үрәләр, агач әйберләр буйыйлар. Һәм бу кулдан ясалган матурлык, сувенирлар рәвешендә, ил буйлап тарала.

Урманда очрашу

Цехларда булганнан соң, ниһаять, без чын урман хуҗасы белән очраштык. Ул – гап-гади кеше. Аның профессиясен формасы гына күрсәтә. Шәмәрдән урманчылыгының участок урманчысы Илгиз Зиннәтуллин – бик тыйнак һәм шуңа күрә аз сүзле. Әгәр урман хуҗалыгына барганда мин урманчының маҗаралы тормышын – аю белән көрәшүен, браконьерларны куалавын күз алдына китереп барган булсам, чынбарлык күпкә прозаик булып чыкты. Зиннәтуллин аның эшендә авыр бернәрсә дә юклыгын әйтте. Шулай да, участокны урап узу – җиңел эш түгелдер, дип уйлыйм. Бигрәк тә кыш көне. Шулай ук урманчыларга агачлар утыртырга туры килә. Шулай ук «бер авырлыгы да юк». Блогер исә бу эшне башкарып чыга алмас иде.

Аннары Зиннәтуллин гадәти эш көнен сурәтләде: «Иртәнге 7дә урманчылык җитәкчесеннән патрульлек итү өчен биремнәр алабыз, маршрут төзибез. Эшебезнең максаты – законсыз урман кисүгә юл куймау. Ә янгын куркынычы булган сезонда учаклар якмауларын күзәтәбез. 11423 гектарга исәпләнгән бер урманчылыкта 5 дәүләт инспекторы эшли. Һәм алар җитә. Урманчылар, протокол төзү өчен, хокук бозучыларны тоткарларга хокуклы. Әгәр дә аек булмаган ир-атлар төркеме очрый икән, урманчыларның хокук саклау органнары вәкилләре белән элемтәләре бар. «Әгәр 1 ел эчендә 2 протокол төзелә икән, бу инде, автоматик рәвештә, җинаять эше буларак каралачак, дип аңлатабыз», – ди урманчы. Әмма аның практикасында андый хәл булмаган.

Урманчылар икешәрләп йөри. Тагын шофер. Очраса, аюны да тынычландырачакларын әйтә Зиннәтуллин. Ул аюлар белән очрашудан качарга киңәш итә. Ә инде очратсалар, мөмкин кадәр тизрәк чигенергә. Ул үзе шактый озын еллар хезмәт итүенә карамастан, аюны беркайчан да очратмаган. Шуны онытмыйк, без Себердә түгел, ә Татарстан урманында.

«Урманчы булу өчен нәрсә кирәк?» – дигән сорауга ул гади генә җавап бирә: «Урманны яратырга кирәк».

«Сезнеңчә, урманда иң мөһим агач нинди?» – дип кызыксына редакция хезмәткәрләре.

«Бездә агачлар арасында төп токым буларак чыршы санала. Уртача 80 яшькә кадәр яшәүче кыйммәтле токым», – дип җавап бирде Зиннәтуллин.

Яңа ел теләге буларак, ул урманга йөрергә яратучыларның барысына да, бигрәк тә шәһәр халкына мөрәҗәгать итте: «Урманны саклагыз! Үз артыгыздан җыештырып йөрегез. Табигать үзен-үзе коткара алмаячак, ә ул безгә бик кирәк!»

«Казанские ведомости»дан тәрҗемә ителде. Авторы: Дмитрий Смирнов