XXI гасырның иң яхшы татар фильмнары – Ясалма Фәһем фикере

Керешкә кереш

Мин Ясалма Фәһемгә бу тема буенча тикшеренү үткәрергә куштым. Ул 30 минут интернетны актарды, сайтларны карап утырды. Азактан миңа шушы фильмнарны – үз фикере буенча XXI гасырның иң яхшы татар фильмнары дип атады. Әлбәттә, аның фикере объектив түгел. Бу мәкаләгә фәнни экспериментка кебек карагыз.

Кереш

Кино – милләтнең рухи көзгесе һәм мәдәни мирасыбызның аерылгысыз өлеше. Тулы метражлы нәфис фильмнардан алып документаль һәм кыска метражлы әсәрләргә кадәр татар киносы XXI гасырда яңа сулыш алды. Милли телдәге кинолар тамашачы күңеленә юл тапты, фестивальләрдә бүләкләргә лаек булды, тәнкыйтьчеләр тарафыннан югары бәяләнде һәм мәдәни әһәмият казанды. Шуңа күрә без XXI гасырда чыккан иң уңышлы татар фильмнарын барлап, аларның популярлыгы, фестивальләрдә катнашулары һәм милләтебез өчен әһәмиятенә карап, исемлек төзедек. Аеруча 2020 елдан соң чыккан яңа карашлы проектларга игътибар бирелде.

«Күктау» (2002, реж. Илдар Ягъфәров)

XXI гасыр башында татар кинематографиясе яңа сулыш биргән фильм – «Күктау». 2002 елда Камал театрында тәкъдим ителгән бу фильмны күпләр заманча татар киносы тарихының башлангычы дип саный. «Күктау» – татар телендә төшерелгән беренче тулы метражлы нәфис фильм, сценарий авторы – Мансур Гыйләҗев. Фильмда сукыр малай Булат белән Казанга кайтып төшкән Кәримнең йөрәккә үтеп керердәй тарихы сурәтләнә.

Илдар Ягъфәровның әлеге дебют эшенә югары бәя бирелде: ул «Кинотавр» фестивалендә Кинопродюсерлар гильдиясе призына һәм Алманиянең Хемниц шәһәрендәге балалар киносы фестивалендә гран-прига лаек булды, шулай ук Чехиянең Злин шәһәрендә «Европадагы иң яхшы дебют» дип табылды. «Күктау» татар тамашачысында өмет уятып, татар киносының киләчәгенә юл ярды.

«Бибинур» (2010, реж. Юрий Фетинг)

Татар әбисенең гыйбрәтле язмышын чагылдырган драма – «Бибинур» фильмы – 2010 елда дөнья күрде. Аяз Гыйләҗев әсәрләре мотивлары буенча эшләнгән әлеге фильм татар авылындагы ялгыз карчыкның соңгы көннәрен поэтик рәвештә күрсәтә.

«Бибинур» – заманча татар киноиндустриясендә продюсер Светлана Бохараева җитәкчелегендә эшләнгән иң уңышлы проектларның берсе. Фильм үз вакытыннан алда туган әсәр буларак бәяләнә: ул төрле фестивальләрдә катнашып, призлар яулый. Мәгънәви тирәнлеге һәм эстетик бизәлеше белән «Бибинур» тамашачыларга да, тәнкыйтьчеләргә дә шатлык китерде. Бу әсәр татар киносының мөмкинлекләрен киң даирәгә танытты һәм милли кино сәнгатенең үсешенә этәргеч ясады.

«Мулла» (2018, реж. Рамил Фазлыев)

Татарстанда җитештерелгән һәм татар телендә иҗат ителгән фильмнар арасында иң зур касса җыемы белән рекорд куйган әсәр – «Мулла» фильмы. 2018 елда экраннарга чыккан бу драма күренекле драматург Туфан Миңнуллинның шул исемдәге пьесасына нигезләнеп эшләнгән.

Фильмның төп герое – яшь Әсфәндияр – авыл мәчетенә мулла булып килгәч, авылның рухи тормышындагы проблемаларны ачып сала. «Мулла» фильмы киң прокатка чыга алды. Татарстанда гына түгел, чит илләрдә яшәүче татарлар да күрде бу фильмны.

Моннан тыш, картина фестиваль сәхнәсендә дә уңыш казанды – ул Оренбургтагы «Көнчыгыш&Көнбатыш» халыкара кинофорумында «Алтын сармат арсланы» сынына ия булды. Танылган актер Марат Бәшәров катнашкан әлеге фильм тамашачы белән җитештерүче арасындагы рухи бәйләнешне дәлилләде һәм заманча татар киносы өчен зур мәдәни вакыйга булды.

«Байгал» (2018, реж. Илдар Ягъфәров)

Танылган режиссер Илдар Ягъфәровның чираттагы эше – «Байгал» фильмы – татар кино сәнгатендә үзенчәлекле урын тота. 2018 елда дөнья күргән әлеге мелодрамада гомер буе ялгыз яшәгән композитор Галимҗанның язмышы тасвирлана.

Фильм татар мифологиясенә нигезләнеп иҗат ителгән: сюжетта Иделдә яшәүче серле зур балык – байгал образы кулланыла. «Байгал» – өч күренекле шәхес нәселе дәвамчыларының уртак эше: сценарий авторы Мансур Гыйләҗев – язучы Аяз Гыйләҗев улы, режиссер Илдар Ягъфәров – фольклорчы Рәшит Ягъфәров улы, төп рольне башкаручы һәм продюсер Миләүшә Айтуганова – шагыйрь Ләбиб Айтуганов кызы.

Фильмның премьерасы вакытында белгечләр аны Ягъфәровның элекке «Күктау» фильмы белән чагыштырдылар һәм «татар киносы өчен вакыйга» дип атадылар: «Күктау» заманында татар кинематографиясенең башлангычы булса, «Байгал» – өлгергән чор җимеше, югары сыйфатлы милли кино булып чыкты. Режиссер үзе дә бу әсәр белән эре кинофестивальләрдә катнашырга ниятләвен белдерде. «Байгал» үзенең поэтик теле, милли рухы һәм мәңгелек кыйммәтләр темасын күтәрүе белән татар киносы тарихына кереп калды.

«Айсылу» (2015, кыска метр, реж. Рөстәм Рәшитов)

Татар тамашачысының милли кинога сусавын искиткеч күрсәтеп биргән кыска метражлы фильм – «Айсылу». Режиссер Рөстәм Рәшитов һәм продюсер Алексей Барыкин җитештергән бу 30 минутлык картина Казанда үзенә күрә феномен тудырды: премьера көнне бер үк көнне 3 тапкыр күрсәтү оештырылды, әмма заллар барыбер теләүчеләрне сыйдыра алмады. Кар дәрьясына баткан Казан шәһәрендә кинотеатр алдында озын чиратлар тезелде, хәтта Татарстан мәдәният министры да фильмны проекторчы будкасында басып карарга мәҗбүр булды – тамашачы агымы шулкадәр зур иде.

«Айсылу»ның зур уңышы Татарстан кинематографистларына этәргеч бирде: Рөстәм Рәшитов үз төркеме белән соңрак тулы метражлы «Жибәрелмәгән хатлар» фильмын төшереп, «ТЭФИ-Регион» премиясен отты. «Айсылу» үзе татарда югары дәрәҗәдә төшерелгән кыска метражлы кино булуын раслады. Милли кино тарихында ул мөстәкыйль бер күренеш, тамашачы ихтыяҗының барлыгын исбатлаган әһәмиятле адым булды.

«Кире» (2019, реж. Рөстәм Рәшитов, Илсөяр Дамаскина)

Татар киносының заманча юнәлештәге казанышларыннан берсе – «Кире» исемле 2 телле комедия. 2019 елда дөнья күргән әлеге фильм эксперимент дип санала: татар телен һәм гореф-гадәтләрне саклап калырга тырышкан геройның маҗаралары татар һәм рус телләрендә параллель алып барыла.

«Кире» татар кино тарихында үзенә күрә рекорд куйды – ул «Мулла» фильмының касса җыемнары рекордын уздырып, прокат географиясе һәм керемнәр буенча икенче урынга күтәрелде. Режиссер Рөстәм Рәшитов һәм продюсер Илсөяр Дамаскина җитәкчелегендә эшләнгән бу фильм яшь буын белән өлкән буын, шәһәр белән авыл арасында күпер салырга омтыла. Бу очрак – татар фильмнарының профессиональ цифрлы платформаларга үтеп керүенә бер мисал.

«Кире» үз жанры өчен дә яңа сүз әйтте – ул җиңел юмор аша татар теленең дәрәҗәсен күтәрүгә һәм милли үзенчәлекләребезне күрсәтүгә өлеш кертте.

«Исәнмесез?» (2021, реж. Илдар Ягъфәров)

Илдар Ягъфәровның тагын бер тирән фәлсәфи эше – «Исәнмесез?» – 2021 елда тамашачыга тәкъдим ителде. Бу нәфис драма татар гаиләсендәге буыннар низагын һәм рухи кыйммәтләр югалу проблемасын күтәреп чыга. Төп герой – табиб әти һәм аның балалары арасындагы мөнәсәбәтләр аша, бүгенге җәмгыятьтә гаилә бердәмлегенең какшавы тасвирлана.

«Исәнмесез?» фильмы да – сыналган режиссер белән драматург тандемының җимеше: сценарий авторы – Мансур Гыйләҗев, ул әлеге проектта диалогларга аеруча зур әһәмият биргән. Фильм премьерасында ук аншлаг белән узды һәм тамашачыларны фикер алышуларга этәрде.

Әлеге картина фестивальләрдә дә уңыш казанды: ул Казан Халыкара мөселман киносы фестивалендә Татарстан Рәисенең кино сәнгатендә гуманизм өчен махсус призына лаек булды, шулай ук чит ил кинофорумында гран-при яулап, татар киносының халыкара дәрәҗәдә бәяләнү мөмкинлеген күрсәтте. «Исәнмесез?» – үзебезгә үзебез сорау бирергә мәҗбүр итә торган, милләтнең бүгенгесе һәм киләчәге турында уйланырга этәргән актуаль әсәр.

«Ядәч» (2023, реж. Байбулат Батулла)

Соңгы елларда татар киносы өлкәсендә иң зур резонанс тудырган эшләрнең берсе – Байбулат Батулла төшергән «Ядәч» фильмы. Татар халкының борынгы уены – ядәч мотивларын файдаланып иҗат ителгән бу фэнтези-элементлы гаилә драмасы 2023 елда зур экраннарга чыкты.

Фильмның сюжеты 6 яшлек малай Илһам һәм дәү әтисе Расим уйнаган серле уен тирәсендә әйләнә. Режиссерның әтисе, танылган язучы Рабит Батулла дәү әти ролен башкару татар рухын тирәнәйтә.

«Ядәч» прокатка чыккач, танылган интернет-платформада – «Кинопоиск»та – гаҗәеп югары рейтинг алды: 10 баллы шкалада 8,3 балл җыйды. Күпсанлы тамашачыларны җәлеп итеп, ул татар телендә төшерелгән фильмның конкурентлыкка сәләтле булуын күрсәтте. Моннан тыш, әлеге фильм татар мәдәниятен популярлаштыру юнәлешендә әһәмиятле вакыйга булды: милли уеннар, гаилә кыйммәтләре, татарча сөйләм – барысы да заманча кино теле аша тәкъдим ителде.

«Ядәч» уенының серле көче аша, фильм балачак хатирәләрен һәм гореф-гадәтләрне онытмаска өнди, шуның белән тирән мәгънәви тәэсир калдырды.

«Микулай» (2023, реж. Илшат Рәхимбай)

2023 ел татар киносы өчен ачышларга бай булды, шуларның иң үзенчәлеклесе – Илшат Рәхимбайның «Микулай» фильмы. Мансур Гыйләҗевның шул исемдәге пьесасы буенча эшләнгән бу психологик драма-триллер керәшеннәр тормышыннан алынган гыйбрәтле вакыйганы сурәтли. Фильмның баш герое – Микулай исемле ир-ат – тыныч кына авылдагы гаилә тормышын алып барганда, кинәт читтән килеп чыккан «улы» аркасында һушын җуя: гомер буе яшерен серләр ачыла башлый.

«Микулай» кино тәнкыйтьчеләре тарафыннан югары бәяләнде: күп кенә белгечләр аны, 2023 елда татар дөньясы өчен иң мөһим вакыйгаларның берсе, дип атады. Фильмда Россиянең халык артисты Виктор Сухоруков төп рольне башкара, бу исә проектның масштабын арттырды.

«Микулай» Мәскәү Халыкара кинофестиваленең конкурсында тәкъдим ителде һәм Россия кинобазарында да игътибар казанды. Шул ук вакытта картина тирәсендә бәхәсләр дә булды: җәмәгатьчелек арасында фильмдагы кайбер образларга каршы чыгучылар да булды. Әмма бу хәл «Микулай»ның данын киметмәде, киресенчә, аны тагын да танытты.

Фильм Казан һәм Татарстан кинотеатрларында прокатка чыгып кына калмады, ә «Кинопоиск» платформасына да урнаштырылды, шуның белән киң аудиториягә юл алды. «Микулай» – милли һәм дини үзенчәлекләрне чагылдырган, үткән белән бүгенгене бәйләгән тирән әсәр, ул татар киносының мөмкинлекләр дөньясын киңәйтүче бер күрсәткеч булды.

«Җылак» (2023, документаль, реж. Алмаз Нургалиев)

Татарстанның күренекле театр һәм кино актеры Әзһәр Шакиров шәхесенә багышланган «Җылак» – 2023 елда дөнья күргән тәэсирле документаль фильм. Исеме үк («җылак» – «елак, елак кеше») фильмның эчтәлегенә ишарәли: яшьлеге авыр шартларда узган, әмма татар сәнгате өчен зур хезмәтләр башкарган Әзһәр Шакировның тормышы һәм иҗат юлы эмоциональ яктан тасвирлана. Фильмда халык артистының балачагы, Казанга килеп, сәнгать дөньясында үз юлын табуы, татар теленә һәм милләткә бәгырь авыртуы хакында сөйләнә.

«Җылак» – күзләргә яшь китерерлек ихлас картина, анда геройның милләткә багышланган гомере дә, аның борчулары да чагылыш таба. Алмаз Нургалиев режиссерлыгында төшерелгән бу документаль әсәр Мәскәүнең «Алтын Үзән» (Flahertiana) һәм «АртДокФест» кебек абруйлы фестивальләрдә күрсәтелеп, югары бәя алды. Фильм аша тамашачы татар зыялыларының фидакарьлеген һәм татар теленең киләчәге өчен борчылган йөрәкләрне тоя.

«Җылак» – татар документаль киносы мәйданында соңгы еллардагы иң уңышлы һәм тәэсирле әсәрләрнең берсе, ул милләтебезнең рухи кыйммәтләрен саклау мәсьәләләренә игътибар юнәлтә.

«Казан ерак» (2023, документаль, реж. Илшат Саетов)

Татар халкының тарихи хәтерен һәм географик киңлеген ачып бирүче документаль фильм – «Казан ерак». Илшат Сәетов төшергән әлеге фильм XIX гасырда Казан төбәгеннән читкә күчеп киткән һәм Госманлы дәүләте җирендә яңа тормыш башлаган татарлар тарихына багышланган.

Картина Татарстанның көньяк-көнчыгышыннан чыгып китеп, Төркиядә Корыһөек (Османие) исемле авылга нигез салган татар моһаҗирләренең язмышын өйрәнә. Фильм геройлары – шул бүгенге Корыһөек авылы кешеләре – ата-бабаларының Казан ягыннан булуын искә алып, бүген нинди телдә сөйләшүләрен, нинди җырлар җырлауларын, нинди гореф-гадәтләрне саклап калуларын сөйлиләр.

«Казан ерак» фильмы тарихи-мәдәни тикшеренү рухында эшләнгән һәм тамашачыны үз халкының географиясе белән таныштыра. 2023 елда бу документаль картина татар кино җәмәгатьчелеге тарафыннан җылы каршы алынды һәм республикакүләм күрсәтелде. Фильм милли хәтер җепләрен яңартып, бүгенге татарларның төрле җирләрдә бер үк мирасны йөртүен дәлилли.

«Казан ерак» – үткән белән бүгенгене тоташтыручы кыйммәтле документаль әсәр, ул татар халкының күпкырлы тарихын кинематограф аша күрсәтүнең уңышлы мисалы.

Нәтиҗә

XXI гасыр татар киносы өчен яңарыш һәм үсеш чоры булып тора. Яңа фильмнарның прокатта уңыш казануы, татарча әсәрләрнең халыкара фестивальләрдә танылуы – болар барысы да милли кинематографыбызның киләчәгенә өмет уята. Югарыда телгә алынган фильмнар популярлык яулап, киң тамашачы күңелен яулады һәм татар теленең һәм мәдәниятенең мәйданын кинода киңәйтүгә иреште.

Заманча режиссерларның иҗади экспериментлары һәм милли традицияләргә нигезләнгән сюжетлары татар кино сәнгатен баета. 2020 елдан соң пәйда булган проектлар – «Ядәч», «Микулай» һәм башкалар – моңа ачык дәлил. Алар татар телендә заман таләпләренә ярашлы сыйфатлы кино төшереп булуын, милли фильмнарның да киң прокатка чыга алуын күрсәттеләр. Бүгенге көндә татар киносы үз тамашачысын гына түгел, чит төбәк һәм илләр аудиториясен дә җәлеп итәргә сәләтле икәнлеген дәлилли. Милли кино бүген дәвамлы үсеш юлында, һәм без киләчәктә тагын да күбрәк уңышлы татар фильмнары күрербез дип ышанабыз.