“Әти, ачуланма, без сугышка китәргә дип сохари катырдык”. Тыл хезмәтчәне Зәкия Зарипова сугыш чоры баласының ачы язмышы хакында

-Әгерҗе районында яшәгән вакытта районда сырхауханә ачтылар. Мин ул вакытта дүртенче класста укый идем. Сабый вакыттан ук сырхауханәгә барып йөрдек. Без анда концертлар куя идек. Су кертеп йөрдек. Үзебез дә сабый идек бит әле. Әби-бабалар янында савыт-сабаларны, идәннәрне юдык.

Зәкия апаларны - ул вакытта мәктәп укучылары бит - караңгы төшкәч, Әгерҗе районы Иж-Бубый авылы мәчетенә алып китә торган булганнар. Алар анда концертлар куйган. Бу хатирәләр Зәкия апаның хәтеренә аеруча кереп калган.  -Без анда барып, әз генә булса да акча эшли идек. Шул акчага сырхауханәдә яткан яраланган сугышчыларга төрле кирәк-яраклар ала идек. Кашыклар да юк иде. Суган сатып ала идек. Аларны үстереп, сырхауханәгә илтәбез. Шулкадәр авыр, начар чаклар иде ул. Пешергән ризыкны салып ашарга савыт булмаганлыктан, консерв савытларын да, төрле банкаларны да сырхауханәгә алып бара идек. 

Сугыш кинәт кенә килде бит ул. Бездә инвентарьләр дә, башкасы да юк иде.

Зәкия апаларның торган йортлары яныннан поезд юлы үткән. Ә юл янында сугыш коралларын китерә торган база булган. Зәкия апа, Шурик исемле дусты белән шул базадан каскалар, мылтыклар алып, Тимур командасының бер отрядын оештырган. Ничек ала алганнар, ничек батырлыклары җиткән!..

-Отрядтагы башка балаларның исемнәрен хәтерләп тә бетермим инде хәзер. Минем әти станциядә милиция начальнигы иде. Безнең тора торган йортыбыз да шунда иде. Йортыбыз янында мунчабыз да бар. Без шул мунчаның өстендә, малайлар инициативасы белән, штаб ясадык. Штабтан безнең өйгә тимер чыбык суздык. Алар миңа шуннан шалтырата иде. Безнең командада Вил исемле малай, Марат Шәйхетдинов исемле классташым, Искра Гарифуллина исемле иптәш кызым бар иде, - дип исенә төшерде Зәкия апа.

Иң кызыклысы алда. Дүртенче сыйныф укучылары - бүгенге замана балаларыннан чыгып карасаң, чын сабыйлар - сугышка китәбез дип военкоматта гариза язганнар! Я, укучыларыбыз, күз алдыгызга китерә аласызмы сез моны - дүртенче сыйныф балалары сугышка китәргә уйлаган! Башка сыймаслык хәл бит бу! Мин Зәкия апаны исем-акылым китеп тыңлап утырдым!



-Әле сугышка китәр өчен Вилнең итеген тектерергә дә бардым. Мин бит инде, имеш, начальник кызы. Акчасын кайдан алганбыз, белмим дә. 

Гариза язганнан соң, Сания исемле пионервожатыебыз: “Әйдәгез, военкоматка барабыз дип”, - безне военкоматка алып китте. 

Гариза биргәннән соң күпмедер вакыт үтте, без инде анда барганыбызны онытканбыз да икән. Аннан соң шактый гына вакыт та үтте бит инде, безгә бернинди җавап та бирмәделәр. Военкоматка кабат килеп керүебез булды, безне “Әнә, партизаннар килде”, дип каршы алдылар. Карасам, шунда минем әтием дә утыра. “Сез нәрсә, нинди гариза яздыгыз?” - диде ул. Күрәсең, мин атаман булганмын инде, кыю булганмын. Әтигә карадым да: “Әти, ачуланма, без сугышка китәргә дип сохари катырдык”, - дидем. “Сугышка ничек китәсез соң?” дип сорагач, “Безнең яннан товар вагоны үтә, шуңа утырып”, - дидек.

Ул вагоннарда дошманның хәрби техникасын да алып кайталар иде. Шунда немецларның гәүдәләре дә күренгәли - кайсысының кулы чыгып тора, кайсысының аягы асылынып тора. Шуңа безнең ачу чыга торган иде. Без шуңа күрә дә сугышка барабыз дип әйтә торган идек. 

-Минем әтигә ул вакытта ипине күбрәк бирә торганнар иде. Әти армиядән бронь белән калган, аны алмадылар. Шушы ипиләрне, әнидән сорый-сорый алып, сарайның түбәсенә калайга куеп киптердек. “Вагонга утырабыз да, сугышка китәбез” дип хыялландык, - дип сөйли Зәкия апа.

Вакыт уза торган, эшләр дә авырайган. Зәкия апалар әбиләргә кар көрәргә, су китерергә, идән юарга барганнар, сырхауханәдә концертлар куйганнар. 

Сырхауханәдә булган бер вакыйга Зәкия апаның хәтеренә аеруча кереп калган. “Һай, җаным, хәтерем хәзер шундый гына инде, үзем дә таякка калдым”, - дип зарланып куя да Зәкия апа, бар нәрсәне дә шулкадәр бөртекләп, тәмле итеп сөйли! Гуя сугыш, авырлыклар турында сөйләми дә диярсең! Хәтере искитәрлек әле аның!

-Әле дә исемдә, проходнойдан чыгып барганда карасам - бер диңгезче басып тора. Яшь кенә бер абый кеше. Мин аңа карадым да, “Абый, сезнең киемгә ТФ дип язылган. Нәрсә соң ул ТФ?” дип сорадым. Ул миңа шул чакта “Бераз үскәч, белерсең әле”, диде. Өйгә кайтуга шул хакта әтидән сорадым, “Тын океан флоты ул, кызым”, диде миңа әтием, - ди Зәкия апа. 

Зәкия апа иң беренче эшенә 16 яше тулганда тотынган, ул прокуратурада сәркатип булып эшли башлый. Шунда эшләгән көннәрнең берсендә Зәкия апаны ронога чакырганнар. “Син җырларга һәм биергә бик булдырасың, син Зәкия, кыю кыз, әйдә мәктәпкә пионервожатый булып кил әле”, - дигәннәр. 

Бу хәлләр инде Әтнәдә була. Зәкия апаның әтисен Әгерҗедән Әтнәгә күчергән булганнар. Зәкия апа кайтып, әтисе белән киңәшләшкән дә, ризалашкан. Әмма процесска Әнвәр Губайди (Зәкия апа аның исемен шулай дип хәтерли) исемле прокурор комачаулаган. Ул Зәкия апага “Син китмә әле, син бухгалтер булып эшләргә дә, бүтән эшкә дә бик сәләтле”, - дигән. Шулай итеп Зәкия апа бер ел сәркатип булып эшләгәннән соң, укытырга күченеп киткән. 

Әтнәдә укыткан вакытта Зәкия апаны бөтенсоюз авыл хуҗалыгы үзешчәннәренең сәнгать смотрына алып киткәннәр.

- Авыл хуҗалыгы сәнгатьчеләре сморты булгач, без укытучылар булып бара алмадык, шуңа күрә безне Мәскәүгә колхозда эшләүчеләр итеп җибәрделәр. Кайсыбызны савучы, кайсыбызны сарык караучы итеп... Бер ай шунда биеп йөрдек, 8 укытучы барган идек. Әгерҗедән дә, Яшел Үзәннән дә, Актаныштан да кешеләр бар иде. Композиторлар да бар иде, Ркаил абый баянчы иде, Җәүдәт Фәйзиләр белән бергә концертлар куеп йөрдек. 

Аннан соң әтине тагын күчерделәр һәм без Чепьяга да килеп эләктек. Әле Шәйморзада да торган идек. Менә Чепьяга килгәннән соң, минем чын эш башланды инде. 

Чепьяга килгәч, иң беренче Түнтәр мәктәбендә укыттым. Ярты ел гына укытырга туры килде, пионерлар бүлеге ачтылар. 1951 елда әтине Кемеровога күчерделәр. Анда Тайга шәһәрендә 1200 бала укыган тимер юл мәктәбендә шактый гына пионервожатый булып эшләдем. 1958 елда кире Чепьяга кайткач, мәдәният бүлеге мөдире итеп билгеләделәр. Мәдәният бүлеге мөдире булып эшләгән вакытта балалар китапханәсе өчен бүлмә эзләргә керештем. Бүлмәне элеккеге чиркәү өстендә бирделәр. Зурлар китапханәсе дә, балаларныкы да шунда булды. Егерме елга якын эшләгәннән соң мине “Көнкүреш йорты” мөдире итеп куйдылар. Шунда эшләп мин пенсиягә чыктым. 

1953-1958 елларда Балтач районы Камзавод авылында да укытучы булып эшләргә туры килгән иде әле. Курамьял авылында да укытырга туры килде, партия оешмасында урынбасар булып эшләдем, Камзавод авылында эшләгәндә партия оешмасында сәркатип булып тордым. 

Ул вакытта колхоз председателе бик зәһәр кеше иде. 1955 еллар иң авыр еллар иде инде ул. Хайваннарга да ашау юк... 1960 елдан бирле ветераннар советында, соңыннан хатын-кызлар советында эшләдем, - дип уртаклашты Зәкия апа.

Зәкия ападан хәтеренә аеруча кереп калган балачак хатирәсен сөйләргә сорадым. Зәкия апа сабый чакта бер кечкенә генә авылда куелган “Киез итек вакыйгасы” дигән спектакльдә булган хәлләрне исенә төшерде.

-Әти миңа да, әнигә дә оек алып кайткан иде. Элек клубларда утын юк иде, ягарга да, утырып карарга да бернәрсә юк. Бүкән ясап, шуның өстенә озынча итеп такта куялар иде. Кешеләр килгәч, шуның өстенә утыра. Салкын булгач, идәннәр җылынмый торган иде. Клубта бит пичкә якмыйлар. Аны инде рәтләп караучысы да юк. Спектакль куйганда мин итегемне салып, оегымны кияргә тиеш идем. Оек киеп, чыгыш ясаган вакытта спектакль караучы бер апа “Һай, җаным, буйыйсың бит инде оегыңны, әрәм була бит инде” дип кычкырып утырды. Мин аңа сәхнәдән “Кайгырмагыз. Әле өйдә тагын берәү, әнинеке бар! Шуны киярмен”, - дип кычкырам икән.

Зәкия апаның тормыш иптәше Әнвәр Зарипов - сугыш ветераны, ул аның белән 1953 елда Борнак авылында укыткан вакытта танышкан. Әйтәм бит, Зәкия апа укытмаган авыл юктыр ул! Зәкия апаның тормыш иптәше ул вакытта военкоматта эшләгән. Очрашып йөргәннән соң Зәкия апа кечкенә генә авылга тормышка чыккан. “Начальник кызы, шулай итеп авылга килде” дип сөйләгәннәр аның турында.

-Авылда ул вакытта тормыш тагын да авыррак иде. Утын юк. Кыш көннәрендә утынны ат чанасына салып алып кайта идек тә, мунча ягар өчен утынны “чыш-пыш” китереп кисә идек тә, суы агып торганда пич яга идек. 

Ул вакытта еллар бик авыр иде. Тормыш иптәшемнең гаиләсе хайван асрый иде. Мин менә шул чакта аякка чабата кияргә өйрәндем дә инде. Чабата киеп, урманга кача-кача печән чабарга, урларга бара торган идек. Печән чабарга урманга кертми торганнар иде. Мин аңа кадәр урманның кая икәнен дә белми идем әле. Иптәш, күрше хатыннар бара, мин шуларга ияреп барам. Кияүгә барган елда бигрәк тә шулай булды. Менә шулай итеп, 22 яшем тулгач, мин кияүгә бардым. 

Иптәшем бик акыллы, бик яхшы, бик сәләтле кеше иде. Ул бәйли дә белә иде, тегә дә белә иде, искиткеч балта остасы да иде. Бик алтын куллы кеше иде, - ди Зәкия апа.

Зәкия апаның тормыш иптәше сугыш вакытында 10 көнгә якын ач килеш окопта яткан. Ул Зәкия апага яу кырында күргәннәре турында сөйләгән, Зәкия апа аеруча истә калганнарын миңа да сөйләде.

-Кыш көне машиналар тезелеп ипи алып бара торган булган. Командирлары тормыш иптәшемә һәм башкаларга “Әйдәгез, ничек тә булса шунда барыгыз һәм урлагыз” дип әйтә торган булган. Алар шул ипиләрне алып, кечкенә генә сыныкларга бүлеп ашаганнар. Тормыш иптәшемнең ач килеш сугышканнары, бер-берсен яклаганнары, бер сынык ипине ничә кеше бүлеп ашаганнары турында сөйләгәннәрен әле дә хәтерлим, - ди Зәкия апа.

Әнвәр Зарипов 1995 елның 16 мартында көчле авырудан соң вафат була. Сугыш беткәнгә 50 ел тулуга, үзенә 70 яшь тулуга бик аз вакыт кала вафат була ул.

Зәкия апа, сез - герой! Немецлар тутырылган вагоннарны күреп үскән сугыш баласы! Яшьлекне яраланган солдатларга багышлаган, дүртенче сыйныфта укыганда сугышка китәргә теләгән кечкенә генә кыю кыз!