Тарихка керми калган ачыш: Алтын Урда шагыйре Сәйф Сараи Җирнең Кояш тирәсендә әйләнгәнен Коперникка кадәр әйткән булган
Дөнья фәнендә Җирнең Кояш тирәсендә әйләнү фикерен фәнни нигезләүче дип XV-XVI гасырларда яшәгән Коперникны атыйлар. XVI гасырда Джордано Бруно шул ышануы өчен җәзалап үтерелгән, шул фикере өчен 1633 елда Галилео Галилей суд каршына баса. Коперникка кадәр йөз ел, Брунога кадәр 200 ел алдан Сәйф Сараи Җирнең Кояш тирәсендә әйләнүен "Сөһәйл вә Гөлдерсен" әсәрендә сурәтләп яза.
"Татар-информ" хәбәрчесе Җирнең кояш тирәсендә әйләнүне тасвирлаган безнең язучының фаразы ни өчен дөнья күләмендә танылмаган икәнен аңларга тырышты.
Сәйф Сараи (Сарай) 1321 елда Алтын Урданың Камышлы шәһәрендә туган татар язучысы. "Гөлестан бит-төрки" һәм "Ядкәр-намә" әсәрләре авторы. Сарай әль-Җәдид шәһәрендә укыган. 1380-нче елларда Мисырга күченгән һәм Солтан сараенын канцеляриясендә эшләгән. 1396 елда вафат булган.
"Гөлестан" Голландиянең Лейден университеты китапханәсендә саклана. Икенче кулъязма Үзбәкстанда табылган, ул шигырьләрдән һәм "Сөһәйл вә Гөлдерсен" дастаныннан тора.
"Билгеле, шәрыктә астрономия белән шөгыльләнгәннәр. Әйтик, Әбүгалисина һәм башкаларның обсерваторияләр төзегәнен беләбез. Шул ук вакытта мин Сәиф Сараиның әлеге моментын әдәби сурәт буларак кына кабул итәм. Ягъни, автор Җирнең Кояш тирәсендә әйләнүен сизгәндер, ләкин ул фәнни ачыш буларак түгел, ә гади күзәтү нәтиҗәсе буларак кына кабул ителә. Җирнең, Кояшның ниндидер тарту көче барлыгы турындагы мәгълүматны күрүдән дә бигрәк, бары тик гади күзәтүләргә нигезләнгән әдәби сурәт кебек кабул итәргә кирәк дип саныйм мин.
Сәиф Сараиның фәнни ачыш дәрәҗәсендә кабул итәрдәй фикерләре булган дип әйтергә нигез юк. Җир асты, күк, галәм турында язганнар күп, тик алар бит бөтенесе фараз кылу рәвешендә генә. Формулалар аша, еллар буе күзәтеп килгән ниндидер формага салынган фәнни белемнәр аша түгел, ә интуиция, фараз кылу рәвешендә. Мин “күк йөзенә карыйм да, әнә теге йолдыз аша, бәлки, Кояш галактикасына чыгу мөмкинчелеге бар” дип фараз кылып яза алам. Бу да нәкъ шундый очрак, минемчә. Ахыр чиктә, фантастик әсәрләрнең нигезе шул бит инде. Аларны бит беркем дә фәнни ачыш дип санамый”.
Галим Сәиф Сараиның әсәренә ни өчен игътибар аз булу сәбәбен аңлатты: “Миңа калса, беренчедән, аның читкә таралу даирәсе аз булган. Ул Европа телләренә тәрҗемә ителеп, җәмәгатьчелеккә җиткерелмәгән, аны аз кеше белә. Икенчедән, фараз әдәби сурәт буларак кына кабул ителүендә. Ә андый әдәби сурәтләр фантастик әсәрләрдә тагын да күбрәк. Фараз кылу, әйткәнемчә, бүген дә була ала. Без һәм сез андый фаразларны хәзер дә әйтә алабыз.
Сәиф Сараи язучы буларак икенче планда кала, чөнки аның иҗаты, бигрәк тә “Гөлстан бит-төрки”дәге бүлекләр, аларның исемнәре һәм эчтәлекләре борынгы фарсы әдибе Сәгъдигә ияреп язылган. Мин аны тулысынча күчереп куйган дип әйтмим, әсәр нәзыйрә алымында иҗат ителгән. Нинди генә очракта да Сәиф Сараи “автор второго ряда” булып калачак, Сәгъдиләр, Фирдәүсиләр рәтенә менмәячәк. Хәтта Хөсрәү әйткән әлеге фикерне дә астрономиядә фәнни ачыш буларак кабул итмиләр бит, чөнки ул әдәби сурәт буларак калган.
Төрки-татар әсәрләребезне рус әдәбиятының “Повесть временных лет”, “Слово о полку Игореве” кебек әсәрләре белән чагыштырсак, алар, һичшиксез, безнең халыкның дөньяга карашын, фикерләү дәрәҗәсенең бер башка өстен икәнлеген күрсәтә. Рус халкы әле ул вакытта төрле сәбәпләр аркасында тоткарланып үсеп килә. Күпмедер вакыттан соң, Алтын Урда ханлыкларының үзара сугышы аркасында, кызганыч, татар халкының үсеше тоткарлана”.
"Борынгы әдәбиятны таныту белән башка халыклар да шөгыльләнә, кемдер уңыш казана ала, ә кемдер юк. Мәсәлән, инглиз, уэльс халкы үзләренең борынгы язучыларының әсәрләрен кино аркылы таныта. Россияне мисал итеп алсак, 2017 елда “Легенда о Коловрате” дигән фильм чыкты, ул XIII гасыр борынгы рус әдәбиятына карый. Фильм куелгач, бу әсәргә зур кызыксыну уянды. Миңа калса, без дә борынгы татар әдәбиятыбызны кинофильмнар аркылы таныта алабыздыр. Безнең әдәбиятыбыз башка халыкларга да кызык булырга мөмкин. Шул ук “Идегәй”не алыйк. Ул бит татарларга гына түгел, башка төрки халыкларга да хас булган дастан. Башка халыклар белән берләшеп фильм төшерергә мөмкин дигән фикердә мин.
Минемчә, кызыклы итеп төзелгән уку әсбаплары да борынгы әдәбиятне танытуның бер ысулы була ала. Күптән түгел китап кибетендә тарих һәм борынгы әдәби әсәрләр буенча инглиз телендә комикслар күрдем. Ягъни, тагын бер ысул – комикслар аркылы таныту. Моның өчен тарих институтыннан, әдәбияттан ниндидер креатив кирәк.
Шулай ук, кыска гына видеороликлар аша танытырга мөмкин дип уйлыйм. Тарихны аңлый торган, заманча итеп мәгълүмат бирә торган дизайнерлар, рәссамнар, белгечләребез бар. Моны тормышка ашыру өчен, уртак координатор булырга тиеш. Әгәр дә кино төшерә алмыйбыз икән, ике минутлык кыска видео – буктрейлерлар төшереп тә була. Ул китапка кызыксыну уятырга мөмкин дип саныйм. Мондый әйберләргә зур акчалар кирәкми. Борынгы татар әдәбияты сюжетларын Голливуд фильмнарының сюжетлары белән дә чагыштыру начар булмас иде".
Җирнең Кояш тирәли хәрәкәтләнүе турында фикер Борынгы Грециядә - б.э.к. 400 елларда Пифагор мәктәбе кысаларында барлыкка килә. Филолай Җирнең планета булганын һәм аның тәүлек арасында Үзәк Ут тирәли әйләнгәнлеге турында фараз ясый. Бәхәсләр бара, мәсәлән, моны Аристотель кире кага. Архимед Кояш тирәсендә Марс планетасының да әйләнгәнен әйтә.
Чын гелиоцентрик система - Җирнең Кояш тирәли әйләнүе турындагы фикерләү б.э.к. III гасырда Аристарх Самосский тарафыннан тәкъдим ителә. Клеанф дигән фәлсәфәче Аристархны "Җирне үз урыныннан күчергәне өчен" хәтта хөкемгә тартырга куша.
Урта гасырларда гелиоцентрик система онытыла. Шулай ук Борынгы Грециядә туган геоцентрик система - Җир тирәли Кояш әйләнеп йөри дигән фикерләү алгы планга чыга.
Николай Коперник (1473– 1543) һәм аның галәм моделе.
Николай Коперник 1473 елда сәүдәгәрләр гаиләсендә Польшаның Торунь шәһәрендә туа. 1531 елдан Коперник үзенең гелиоцентрик системасын булдыруда һәм медицина өлкәсендә эшли башлый. Николай Коперник, борынгы грек фәлсәфәчесе Пифагорның бертигез боҗра рәвешендә хәрәкәт итү принцибына таянып, планеталарның Кояш тирәсендә әйләнү теориясен уйлап таба. Нәтиҗәдә, аның 1543 елда «Күк аралары әйләнүе турында» китабы Нюрнбергта басылып чыга, әлеге хезмәтенә ул 40 елын багышлый.
1616 елда католик чиркәве Коперникның гелиоцентрик система теориясен рәсми рәвештә тыя, чөнки ул Изге Язуга каршы була. Шулай ук «Күк аралары әйләнүе турында» китабы Римның тыелган китаплары индексы исемлегенә кертелә.
Джордано Бруно (1548 – 1600).
Сәйф Сараи (Сарай) 1321 елда Алтын Урданың Камышлы шәһәрендә туган татар язучысы. "Гөлестан бит-төрки" һәм "Ядкәр-намә" әсәрләре авторы. Сарай әль-Җәдид шәһәрендә укыган. 1380-нче елларда Мисырга күченгән һәм Солтан сараенын канцеляриясендә эшләгән. 1396 елда вафат булган.
"Гөлестан" Голландиянең Лейден университеты китапханәсендә саклана. Икенче кулъязма Үзбәкстанда табылган, ул шигырьләрдән һәм "Сөһәйл вә Гөлдерсен" дастаныннан тора.
Әсәрдән күренгәнчә, Сәйф Сараи Җирнең Кояш тирәсендә әйләнүен әдәби сурәтләү чарасы буларак куллана. Автор өчен бу билгеле факт икәне күренеп тора. XIV гасырда яшәгән Сәйф Сараида бу белемнәрне каян белгән? Ни өчен бу әсәр дөньякүләм дәрәҗәдә танылу алмаган?
Бу сорауларны "Татар-информ" язучының әсәрләрен өйрәнгән галимнәргә юллады.
"Безнең халыкның дөньяга карашы, фикерләү дәрәҗәсе бер башка өстен икәнлеген күреп була"
Филология фәннәре кандидаты, доцент Әлфәт Закирҗанов әлеге әдәби сурәтләрне дөньяви ачыш итеп тәкъдим итүгә шикләнеп карый. Галим аны фәнни кысаларга кертеп, астрономия фәненең алга китүе нәтиҗәсе дип гән фикердә түгел."Билгеле, шәрыктә астрономия белән шөгыльләнгәннәр. Әйтик, Әбүгалисина һәм башкаларның обсерваторияләр төзегәнен беләбез. Шул ук вакытта мин Сәиф Сараиның әлеге моментын әдәби сурәт буларак кына кабул итәм. Ягъни, автор Җирнең Кояш тирәсендә әйләнүен сизгәндер, ләкин ул фәнни ачыш буларак түгел, ә гади күзәтү нәтиҗәсе буларак кына кабул ителә. Җирнең, Кояшның ниндидер тарту көче барлыгы турындагы мәгълүматны күрүдән дә бигрәк, бары тик гади күзәтүләргә нигезләнгән әдәби сурәт кебек кабул итәргә кирәк дип саныйм мин.
Сәиф Сараиның фәнни ачыш дәрәҗәсендә кабул итәрдәй фикерләре булган дип әйтергә нигез юк. Җир асты, күк, галәм турында язганнар күп, тик алар бит бөтенесе фараз кылу рәвешендә генә. Формулалар аша, еллар буе күзәтеп килгән ниндидер формага салынган фәнни белемнәр аша түгел, ә интуиция, фараз кылу рәвешендә. Мин “күк йөзенә карыйм да, әнә теге йолдыз аша, бәлки, Кояш галактикасына чыгу мөмкинчелеге бар” дип фараз кылып яза алам. Бу да нәкъ шундый очрак, минемчә. Ахыр чиктә, фантастик әсәрләрнең нигезе шул бит инде. Аларны бит беркем дә фәнни ачыш дип санамый”.
Галим Сәиф Сараиның әсәренә ни өчен игътибар аз булу сәбәбен аңлатты: “Миңа калса, беренчедән, аның читкә таралу даирәсе аз булган. Ул Европа телләренә тәрҗемә ителеп, җәмәгатьчелеккә җиткерелмәгән, аны аз кеше белә. Икенчедән, фараз әдәби сурәт буларак кына кабул ителүендә. Ә андый әдәби сурәтләр фантастик әсәрләрдә тагын да күбрәк. Фараз кылу, әйткәнемчә, бүген дә була ала. Без һәм сез андый фаразларны хәзер дә әйтә алабыз.
Сәиф Сараи язучы буларак икенче планда кала, чөнки аның иҗаты, бигрәк тә “Гөлстан бит-төрки”дәге бүлекләр, аларның исемнәре һәм эчтәлекләре борынгы фарсы әдибе Сәгъдигә ияреп язылган. Мин аны тулысынча күчереп куйган дип әйтмим, әсәр нәзыйрә алымында иҗат ителгән. Нинди генә очракта да Сәиф Сараи “автор второго ряда” булып калачак, Сәгъдиләр, Фирдәүсиләр рәтенә менмәячәк. Хәтта Хөсрәү әйткән әлеге фикерне дә астрономиядә фәнни ачыш буларак кабул итмиләр бит, чөнки ул әдәби сурәт буларак калган.
Төрки-татар әсәрләребезне рус әдәбиятының “Повесть временных лет”, “Слово о полку Игореве” кебек әсәрләре белән чагыштырсак, алар, һичшиксез, безнең халыкның дөньяга карашын, фикерләү дәрәҗәсенең бер башка өстен икәнлеген күрсәтә. Рус халкы әле ул вакытта төрле сәбәпләр аркасында тоткарланып үсеп килә. Күпмедер вакыттан соң, Алтын Урда ханлыкларының үзара сугышы аркасында, кызганыч, татар халкының үсеше тоткарлана”.
Борынгы татар әдәбияты үрнәкләрен хәзерге заманда танытып буламы?
Тарих фәннәре кандидаты Айрат Фәйзрахманов:"Борынгы әдәбиятны таныту белән башка халыклар да шөгыльләнә, кемдер уңыш казана ала, ә кемдер юк. Мәсәлән, инглиз, уэльс халкы үзләренең борынгы язучыларының әсәрләрен кино аркылы таныта. Россияне мисал итеп алсак, 2017 елда “Легенда о Коловрате” дигән фильм чыкты, ул XIII гасыр борынгы рус әдәбиятына карый. Фильм куелгач, бу әсәргә зур кызыксыну уянды. Миңа калса, без дә борынгы татар әдәбиятыбызны кинофильмнар аркылы таныта алабыздыр. Безнең әдәбиятыбыз башка халыкларга да кызык булырга мөмкин. Шул ук “Идегәй”не алыйк. Ул бит татарларга гына түгел, башка төрки халыкларга да хас булган дастан. Башка халыклар белән берләшеп фильм төшерергә мөмкин дигән фикердә мин.
Минемчә, кызыклы итеп төзелгән уку әсбаплары да борынгы әдәбиятне танытуның бер ысулы була ала. Күптән түгел китап кибетендә тарих һәм борынгы әдәби әсәрләр буенча инглиз телендә комикслар күрдем. Ягъни, тагын бер ысул – комикслар аркылы таныту. Моның өчен тарих институтыннан, әдәбияттан ниндидер креатив кирәк.
Шулай ук, кыска гына видеороликлар аша танытырга мөмкин дип уйлыйм. Тарихны аңлый торган, заманча итеп мәгълүмат бирә торган дизайнерлар, рәссамнар, белгечләребез бар. Моны тормышка ашыру өчен, уртак координатор булырга тиеш. Әгәр дә кино төшерә алмыйбыз икән, ике минутлык кыска видео – буктрейлерлар төшереп тә була. Ул китапка кызыксыну уятырга мөмкин дип саныйм. Мондый әйберләргә зур акчалар кирәкми. Борынгы татар әдәбияты сюжетларын Голливуд фильмнарының сюжетлары белән дә чагыштыру начар булмас иде".
Җирнең Кояш тирәли әйләнүен фәнни исбатлау
Җирнең Кояш тирәли хәрәкәтләнүе турында фикер Борынгы Грециядә - б.э.к. 400 елларда Пифагор мәктәбе кысаларында барлыкка килә. Филолай Җирнең планета булганын һәм аның тәүлек арасында Үзәк Ут тирәли әйләнгәнлеге турында фараз ясый. Бәхәсләр бара, мәсәлән, моны Аристотель кире кага. Архимед Кояш тирәсендә Марс планетасының да әйләнгәнен әйтә.
Чын гелиоцентрик система - Җирнең Кояш тирәли әйләнүе турындагы фикерләү б.э.к. III гасырда Аристарх Самосский тарафыннан тәкъдим ителә. Клеанф дигән фәлсәфәче Аристархны "Җирне үз урыныннан күчергәне өчен" хәтта хөкемгә тартырга куша.
Урта гасырларда гелиоцентрик система онытыла. Шулай ук Борынгы Грециядә туган геоцентрик система - Җир тирәли Кояш әйләнеп йөри дигән фикерләү алгы планга чыга.
Николай Коперник (1473– 1543) һәм аның галәм моделе.
Николай Коперник 1473 елда сәүдәгәрләр гаиләсендә Польшаның Торунь шәһәрендә туа. 1531 елдан Коперник үзенең гелиоцентрик системасын булдыруда һәм медицина өлкәсендә эшли башлый. Николай Коперник, борынгы грек фәлсәфәчесе Пифагорның бертигез боҗра рәвешендә хәрәкәт итү принцибына таянып, планеталарның Кояш тирәсендә әйләнү теориясен уйлап таба. Нәтиҗәдә, аның 1543 елда «Күк аралары әйләнүе турында» китабы Нюрнбергта басылып чыга, әлеге хезмәтенә ул 40 елын багышлый.
1616 елда католик чиркәве Коперникның гелиоцентрик система теориясен рәсми рәвештә тыя, чөнки ул Изге Язуга каршы була. Шулай ук «Күк аралары әйләнүе турында» китабы Римның тыелган китаплары индексы исемлегенә кертелә.
Джордано Бруно (1548 – 1600).
