Марат Галиев ТР Дәүләт Советының беренче чакырылышы турында: «Законнар күп кирәк иде»

1995 елның 30 мартында ТР Дәүләт Советының – ТАССР Югары Советы хокукый варисының беренче утырышы узды. Беренче чакырылыш парламенты нинди булган, аңа нинди сынаулар үтәргә туры килгән, республика тормышында нинди үзгәрешләр кертелгән – бу хакта 1-7нче чакырылыш депутаты Марат Галиев «Татар-информ»га биргән интервьюсында сөйләде.

«Җәмгыять үзе сайлаган хакимият органы кабул иткән законнар буенча яшәргә таләп итте»

Марат Гадиевич, парламентаризмның ничек барлыкка килүе турында сөйләгез әле. Халык закон чыгару хакимиятен формалаштыруны ничек кабул иткән?

Парламент ул – халык тарафыннан сайлана торган, ягъни демократия принципларына нигезләнгән закон чыгару органы. Ләкин һәрвакытта да алай булмады, чөнки безнең илдә союздаш республикаларның база кануннары, 1922 елдан бирле булган төзелештән чыгып, «өстән» төшерелде.

1985 елда Михаил Горбачев (КПСС Үзәк комитетының Генераль сәркатибе. – ТИ иск.) фикерләр плюрализмы мөмкинлеген рөхсәт итте, күпләр аптырашта калды. Миннән хәтта еш кына: «Плюрализм нәрсә ул?» – дип сорыйлар иде». Күпләр өчен бу – яңалык иде…

Башта бер өстенлек итүче партия булды, ә аның эчендә төрле фикерләр табылды, өстәвенә, еш кына капма-каршы фикерләр иде. Бер партиядә төрле карашлы кешеләр булып чыкты, һәм аларга сөйләргә мөмкинлек бирделәр. Бу, һичшиксез, кеше аңында җитди борылышларга китерде. Һәм процесс чыннан да башланды. Кешеләр КПСС Үзәк Комитеты һәм Министрлар Советы карарлары буенча түгел, ә законнар буенча яшәргә мөмкин икәнен күрделәр.

Тик бу – бер генә аспект. Ә икенче аспект – базарчылар һәм базарга каршы көрәш. Базарларда товарларга кытлык рәвешендәге яшерен инфляция элементлары көчәя барды. Әлбәттә, җәмгыять ризасызлык белдерде. «Бөтен хакимият Советларга!» лозунгы яңадан туды. Ягъни Совет хакимиятнең закон чыгару органы булырга тиеш, законнар җәмгыять тормышында өстенлек итәргә тиеш.

Партия эчендә киң дискуссия бара иде – базар юлы буенча барыргамы яки базар юлы буенча түгелме. Әгәр базар буенча икән, нинди базар булырга тиеш? Модельләр күп. Бу темага дискуссияләр, шул исәптән, Татарстан партия оешмасында да булды. Мин үзем аларда актив катнаштым, шул исәптән 1990 еллар башында идеология буенча өлкә комитеты секретаре булдым.

Монополизм шартларында базарга күчү куркынычы каралды, аннары шулай килеп чыкты да. Бу – озын тарих, ул безнең сорауга кагылмый. Бу – җәмгыять үзе сайланган хакимият органы кабул иткән законнар буенча яшәргә таләп иткәнгә шулай булды. Парламентаризм идеяләре 1980-1990 елларда көч туплады һәм яңа импульс алды, дип әйтергә була. Ләкин шулай да каршылыклар булмады. Мәсәлән, автономияле республикаларның статусы мәсьәләләре кискенләште.

Татарстанда төрле фикерләр булды, шул исәптән бик радикаль фикерләр дә. Ләкин үзәк позицияләр Минтимер Шәймиевнең (КПССның Татарстан өлкә комитеты беренче секретаре, ТАССР Югары Советы Рәисе, ТРның Беренче Президенты. – ТИ иск.) йогынтысына бәйле көчлерәк иде. Ул базар характерындагы җитди реформалар кирәклеген аңлый иде. Без кануннар, икътисад эшенең канун нигезләре булмаган, стихияле процесслар булган шартларга эләктек.

«Парламент башкарма хакимият белән бергә кризис моментларына оператив җавап бирде»

Беренче чакырылыш Дәүләт Советы алдына нинди бурычлар куелды?

Беренчесе – закон чыгару каркасын булдыру, җәмгыятьтә тотрыклылыкны саклап калу. Татарстанның бүгенге уңышлары, шул исәптән, без Дәүләт Советының беренче чакырылышында ук закон чыгару каркасын булдыра алуыбызга бәйле. Хәер, моңа кадәр ТАССР Югары Советы башлангыч биргән иде.

Бер үк вакытта реформалар уздырып, икътисадның тиешле үсешеннән башка сәяси тотрыклылыкны саклап калу мөмкин түгел иде. Татарстанның Беренче Президенты Минтимер Шәймиев җитәкчелегендә базарга «йомшак күчү» программасы булдырылды. Базарга «йомшак» керү, асылда, базарга каршы чаралар, дигәнне аңлата: бу – беренче кирәкле товарларны дотацияләү, торак-коммуналь хезмәтләргә бәяләрне тоткарлау һәм башкалар.

Республикада сәяси тотрыклылыкны саклап калу өчен, күчеш акрынлап кына булырга тиеш иде. Бездә халыкның яртысыннан артыгы ул елларда оборона предприятиеләрендә эшли иде, шуңа күрә дәүләт заказын гамәлдән чыгару шартларында республика җитәкчелеге аларны хуплады. Күп кенә субъектларда алар банкротлыкка чыккан, алар юк. Ә без барлык оборона предприятиеләрен саклап калдык, чөнки Минтимер Шәймиев моның республикага гына түгел, бөтен илгә кирәклеген аңлады. Һәм хәзер, ил сынаулар сәгате узганда, аларга ихтыяҗ бар.

Минтимер Шәймиев авыл хуҗалыгы, гомумән барлык тармаклар турында да уйлады. Ул чи нефтьтә ерак китә алмаячагын аңлый иде, анда бәяләр конъюнктурасы һәм волатильлек югары. 1996-1997 елларда нефтьчеләргә хезмәт хакы түли алмаган шундый катлаулы чор булды. Шуңа күрә республикада ашыгыч рәвештә нефть турында закон кабул ителде. Безнең илдә андый закон юк иде. Без аны чиста биттән яздык. Мәгънәсе – эш урыннарын саклап калуда иде. Татарстанның бөтен көньяк-көнчыгышы нефть белән бәйле, бик күп кеше эшсез калыр иде.

Парламент үзгәрүче вазгыятькә тиз җавап бирде, шунда ук реаль файда китерә торган законнар кабул итте.

Депутатларның тагын нинди беренче закон чыгару инициативалары булды, алар нинди проблемаларны хәл итүгә юнәлдерелде?

Республикада Җир кодексы, җир асты байлыклары, нефть һәм газ турындагы законнар һәм башка бик күп законнар федераль дәрәҗәдәгедән иртәрәк кабул ителде. Алар республикага тормышны алдан ук закон нигезендә җайга салырга мөмкинлек бирде.

Хосусыйлаштыру турындагы законны гына алыйк. Россиядә процесс авыр барды. Хосусыйлаштыру закон буенча түгел, ә Россия Президенты Указы буенча барды, бу – монополияләр һәм олигархлар барлыкка килүгә китерде. Бу карарларның чыгымнары әлегә кадәр сизелә.

Безнең бу өлештә барысы да демократиялерәк иде: ваучерлар белән бергә хосусыйлаштыру чекларын да чыгардылар. Алар барлык гражданнар өчен хосусыйлаштыру мөмкинлеген беркадәр киңәйттеләр.

Парламент башкарма хакимият белән бергә җәмгыятьтә, икътисадта, социаль өлкәдә кризислы моментларга оператив җавап бирде, шунда ук бөтенләй конкрет гамәли бурычларны хәл итәргә ярдәм иткән кануннар кабул итте. Монда без илнең таркалуы һәм кооперация элемтәләренең өзелүе белән бәйле проблемаларны әле карамыйбыз. Болар барысы да реформалар процессын катлауландырды.

«Сессияләрне атна саен уздыра идек»

Беренче депутатлар составы нинди иде? Парламентарийлар никадәр актив иде, һәм алар арасында каршылыклар була идеме?

Беренче чакырылыш Дәүләт Советының үзенчәлеге шунда ки, депутатларның бер өлеше даими, профессиональ нигездә эшләде. Депутат булу өчен үз эшеңне калдырырга һәм Дәүләт Советына һөнәри нигезгә күчәргә кирәк иде, чөнки кануннар күп кирәк иде. «Һөнәри» парламентарийлардан тыш, төп эшне калдырмыйча, предприятие җитәкчеләре дә депутат була ала иде. Ул вакытта закон буенча администрация башлыклары да депутатлар иде.

Без сессияләрне атна саен уздырдык. Һәм закон чыгару каркасын булдырган бик күп база законнарын кабул итә алдык.

Беренче чакырылыш парламентында гуманитар состав – язучылар, шагыйрьләр бик көчле иде. Бу – легендар исемнәр. Мәсәлән, икътисади реформалар комитетына Туфан Миңнуллин керде. Беренче белеме буенча ул бухгалтер, ягъни күпмедер дәрәҗәдә икътисади белеме бар.

Ул бик актив, битараф булмаган кеше иде, һәрнәрсәгә үз фикере бар иде, һәрвакыт чыгыш ясый иде. Һәм аның фикере белән исәпләштеләр. Аның мөстәкыйль фикерләве бар иде. Башка танылган шәхесләр дә бар иде – шагыйрь Ренат Харисов, элеккеге журналист Зилә Вәлиева. Василий Лихачев – федерализм үсеше проблемалары буенча танылган галим. Ягъни парламентны формалаштыручы, киң белемле кешеләр күп иде.

Депутатлар корпусы бик актив иде. Кайвакыт ярты көн повестканы раслый алмадылар, шулкадәр кискен, кызу дискуссияләр булды.

Димәк, фикерләр төрлелеге көчле булган. Һәм капма-каршы карашлы депутатлар бер парламентта ничек яшәделәр?

Кайбер парламентларда була торганча, беркем дә беркем белән сугышмады. Барысы да дискуссияләр ярдәмендә хәл ителде, алар кискен иде. Ләкин беркем дә парламентаризм чигеннән чыкмады.

Еш кына депутатлар бәхәс вакытында югары хис-кичерешләргә күчәләр иде, ләкин һәрвакыт бу вазгыятьтән чыга алалар иде. Аннары, миңа калса, дошманлашмадылар. Фикер каршылыклары күп туды, ләкин сорауларны хәл итүнең компромисслы центристик вариантына чыгарган депутатлар бар иде. Парламент эшенең тотрыклылыгы мәдәният, такт, Дәүләт Советы рәисләре – Василий Лихачев (беренче чакырылышта) һәм Фәрит Мөхәммәтшин (алдагы чакырылышта) сабырлыгы нәтиҗәсендә сакланып калды.

Әгәр фикер каршылыклары кызып китсә, Республика Президенты кушыла иде, килештерү комиссиясе төзелә иде. Һәм килештерү комиссиясе кысаларында компромисс һәрвакыт таптылар.

Килештерү комиссиясе, мәсәлән, нинди сораулар буенча җыелды?

Хосусыйлаштыру, нефть эшчәнлеге, федераль үзәк белән мөнәсәбәтләрне җайга салу мәсьәләләре буенча. Ә федераль үзәк белән сөйләшүләр төрле дискуссия мәсьәләләре буенча уздырылды.

Федераль дәрәҗәдә Татарстан фикеренә колак салалар идеме? Беренче чакырылыш парламент закон чыгаручы хакимиятнең федераль органнары белән ничек хезмәттәшлек итте?

– 1994 елның 15 февралендә Мәскәүдә Россия һәм Татарстан дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр бүлешү һәм үзара вәкаләтләр алмашу турында шартнамә имзаланды. Шартнамәдә бездә барлыкка килгән берничә вәкаләт язылган иде. Шартнамә нигезендә без Россиянең хокукый кырында калдык, Дәүләт Думасы депутатларын сайлый, сенаторларны билгели алдык.

Әмма без бу вакытка инде үз вәкаләтләребез кысаларында күпсанлы төбәк законнарын кабул итәргә өлгердек. Шуңа күрә Дәүләт Думасының беренче һәм икенче чакырылышлары база законнарын кабул итә башлагач, безнең законнар белән каршылык башланды. Татарстан Дәүләт Советының алдагы чакырылышлары, уртак хокукый кыр булсын өчен, безнең законнарны федераль законнар белән гармонияләштерү белән шөгыльләнде. Без сөйләшүләр нигезендә законнарны гармонияләштердек. Һәм мин дә монда катнаштым. Иң авыр мәсьәләләрне Россия һәм Татарстан Президентлары Владимир Путин һәм Минтимер Шәймиев хәл итте.

Без килешүне беркайчан да атлап чыкмадык. Шәймиев ул елларда: «Без мөстәкыйльлек теләдек, бездә бу сәяси документ бар, ләкин бу әле – җаваплылык та», – диде. Һәм нәтиҗәләр өчен җаваплылык югары булды, чөнки Шәймиев: «Хәзер үзегез хәл итәргә өйрәнегез», – диде.

Без делегация вәкаләтләре өчен салымнар түләдек, ләкин дотацияләр алмадык. Без үз керемнәребез хисабына проблемаларны хәл итәргә тиеш идек, ә моның өчен эшләргә кирәк.

Төбәк кануннарын федераль кануннарга туры китергәндә, Мәскәү еш кына безнең көчле кануннар барлыгын таныды, һәм бу исәпкә алынды. Экология буенча, мәсәлән, шунда ук безнең канун яхшырак, диделәр, кайбер нәрсәләрне алдылар.

Без «Алабуга» ирекле икътисади зонасы турында закон кабул иттек. Мондый модель башта гомумән кире кагылды. Бизнес өчен бернинди дә махсус шартлар булырга тиеш түгел, диделәр – моның үз сәбәпләре бар иде – 1990 елларда махсус зоналар булдырдылар, ә алар криминаль булып чыкты, инвесторларсыз.

Безнең законның үзенчәлеге – махсус икътисади зона резиденты булу өчен, һичшиксез, инвестиция проекты һәм тиешле инвестицияләр кирәк иде. Шул очракта гына резидент булырга мөмкин. Бу идея аннары Федераль законга күчте. Хәзер безнең илдә 20дән артык махсус икътисади зона бар. Ә без үзебезнең закон ярдәмендә ул вакытка инде тәҗрибә тупладык. Бездә әлегә кадәр «Алабуга» Россиядә иң яхшы махсус икътисади зона санала.

«Закон дөрес булырга мөмкин, ләкин җәмгыять өлгермәгән булса, ул эшләмәячәк»

Сез 6 чакырылыш республика парламенты депутаты булдыгыз һәм быел җиденче чакырылышта эшлисез. Сезнең карашка кайсы чор иң катлаулы чор булды?

Барлык 7 чакырылыш та төрле. Беренче чакырылышта көчле иҗади башлангыч булды – нульдән Россиядә аналоглары булмаган законнар эшләнде. Минем өчен бу – фәнни-гамәли эшчәнлек иде. Монда иҗади газаплар булды, дип әйтик.

Икенче чакырылыш законнарны гармонияләштерү, кырыс дискуссияләр белән бәйле. Өченче чакырылышта Татарстан Россия белән сизелерлек кыскартылган яңа килешүгә кул куйды. Әмма без билгеле бер статуслы әйберләрне саклап калдык.

Киләсе чакырылышларда закон чыгару каркасы мәсьәләләре хәл ителде, законнар шомартылды. Бу елларга тормышның барлык өлкәләрендә дә федераль хакимият органнары белән конструктив хезмәттәшлек туры килә. Монда әйдәп баручы, лидерлык ролен, һичшиксез, Татарстан Республикасы Рәисе Рөстәм Миңнеханов уйный. Һәм нәтиҗәләр үзен сиздерә: Татарстан социаль-икътисади үсеш күрсәткечләре һәм тормыш сыйфаты буенча Россия Федерациясенең әйдәп баручы субъектларының берсенә әверелде.

Әмма 2010 еллардан башлап Тышкы характердагы проблемалар кискенләшә башлады. Бу, әлбәттә, Татарстанда чагылыш тапмый кала алмады. Үсеш һәм икътисад парадигмасы сизелерлек үзгәрде. 2014 елга кадәр Глобаль трансмилли корпорацияләр белән кооперациягә кушылу бурычы тора иде, ә аннары без 180 градуска борылыш ясарга мәҗбүр булдык.

Ә 2022 елдан соң кыенлыклар тагын да артты. Көнбатыш илләре элек булмаган санкцияләр кертте. Шуңа күрә һәр чакырылыш үзенчә катлаулы. Хәзер, беркайчан да булмаганча, бөтен илне берләштерү кирәк – бу кануннарга да кагыла.

Сезнең фикерегезчә, Татарстанның закон чыгару системасы алга таба ничек үсәргә тиеш?

Миңа калса, законнар эластик булырга һәм, бу күпчелеккә файдалы булсын өчен, җәмгыять тормышын җайга салырга тиеш. Ниндидер катгый тыюлар кабул итү, кагыйдә буларак, проблема хәл ителми.

Мин тәнкыйтьләргә теләмим, ләкин әгәр закон тыю турындагы сүзләрдән башлана икән, бу – артык, дип уйлыйм. Ләкин бу – минем субъектив караш, бәлки, мин ялгышамдыр. Кагыйдә буларак, вазгыять чынлыкта яхшырмый – азрак эчә һәм тарта башламадылар. Проблеманы мондый законнар кабул итү юлы белән хәл итәргә кирәкми.

Тыюлар күп булганда, нәтиҗә бер була – мондый законнарны күрми башлыйлар, ә аннары башкаларына да аң күчә. Мин аңлыйм, тыюлар булырга тиеш. Һәвәскәрләр тарафыннан шартлагыч матдәләр җитештерү тыелырга тиеш, моңарда беркем дә шикләнми. Моннан тыш, җинаять җәзасы булырга тиеш.

Совет чорында эшмәкәрлек эшчәнлеге тыелган иде, бу – җинаять эше иде. Аннары рөхсәт иттеләр, ләкин күп кешеләрнең аңында бу тыю әлегә кадәр утыра. Эшмәкәрләргә гомумән тискәре мөнәсәбәт булды, хәтта суд карарында да еш кына гаепләү тайпылышы өстенлек итә – әгәр эшмәкәр икән, димәк, карак. Бу – менталь проблема, һәм ул законнар кабул итү белән хәл ителми.

Закон дөрес булырга мөмкин, ләкин әгәр дә җәмгыять аңа өлгермәгән икән, ул эшләмәячәк. Парламент үсеш юлы җәмгыять өлгергән саен теге яисә бу мәсьәләләрнең закон нигезендә хәл ителүеннән гыйбарәт.

«Татар-информ»нан Надежда Гордеева язмасы тәрҗемә ителде