Илдар Әюпов: «Халык тел һәм чәйдән генә тора алмый»

Алты татар хәрефе белән өстәмә кечкенә клавиатура

– Татар клавиатурасын булдыру идеясе ничек туды?

– Берничә ел элек миндә нәкъ менә татар клавиатурасын булдыру идеясе туган иде, анда татар хәрефләре өстәмә клавишалар белән нәкъ уртага куелырга тиеш иде. Бу проект эш прототибын төзүгә кадәр барып җитте, ләкин аны җитештереп булмады. Җитештерү дә шактый кыйммәткә төшә иде, һәм моңа мохтаҗлык та алай зур түгел иде. Һәм менә күп еллар узгач, мин моны гадирәк итеп эшләү ысулын таптым: 6 татар хәрефеннән торган кечкенә өстәмә клавиатурага заказ бирдем. Аның өчен махсус раскладканы эшли башлагач, моның да уңайлы булуын аңладым.

– Ә гомумән татарча функциональ һәм уңайлы раскладка булдыру кыенмы?

– Техник яктан караганда – юк. Асылда, үз раскладкасын теләсә кайсы кулланучы эшли ала, моның өчен «Windows»та да, «Mac»та да махсус инструментлар бар. Монда, мөгаен, күбрәк тәҗрибә эше. Физик клавиатураны җыю шулай ук җиңел: Кытайда теләсә ничә клавишлы әзер клавиатурага заказ бирергә һәм мөстәкыйль рәвештә программалаштырырга мөмкин.

Гомумән алганда, моны ничек уңайлы итеп эшләүне уйлап табу бераз катлаулырак. Чөнки барысы да татар хәрефләре сирәк кулланыла торган рус хәрефләрендә урнашкан клавиатурага күнеккән инде. Мин моннан котылырга һәм татар хәрефләрен өстәмә, әмма шул ук вакытта бер-берсенә якын һәм уңайлы итәргә теләгән идем. Шулай итеп охшаш рус хәрефләрен алу һәм аларны alt аша тутыру идеясе барлыкка килде.

Аерым клавиатура булдыру өчен берничә миллион кирәк

– Мин сезнең 2017-2018 еллардан соң беренче проектыгызны гамәлгә ашыру турында гомумән бернинди мәгълүмат та тапмадым, ул тулысынча туктатылдымы?

– Бу клавиатура бик озак ясалды һәм, яңа микросхема булдыру сәбәпле, 1 елга сузылды. Проблема шунда: барлык клавиатураларның да азмы-күпме гомуми стандарт микросхемасы бар, ә анда яңа клавишлар өстәү, гомумән, кабул ителмәгән. Шуңа бәйле рәвештә күп кенә техник проблемалар туды. Нәтиҗәдә хәтта бер эш прототибы җыелган иде, ләкин безгә пластмасса корпус һәм клавишалар белән күнеккән клавиатура җитештерү өчен берничә миллион кирәк иде. Бу проектны мин ташладым, чөнки бу – озак һәм һәр клавиатура 5-10 мең сумга төшәр иде. Аны бик аз кеше генә сатып ала алыр иде дип уйлыйм.

Татар клавиатурасы алай ук актуаль түгел.

– Сез Казахстан җитештерүчеләре схемасы буенча эшләргә, ягъни акча алу өчен идеяне Республикага тәкъдим итәргә һәм аннан соң аларны дәүләт учреждениеләрендә кулланырга дип уйлап карамадыгызмы?

– Әйе, мин бу проект турында ишеткән идем һәм хәтта аларга чыгарга да тырышып карадым, ләкин алар белән элемтә урнаштыра алмадым, алар юкка чыкты. Миңа аларның моны ничек эшләве кызык иде, тик аларның клавиатурасы да популяр булмады. Чынлыкта, бу – бик махсуслаштырылган проект. Ул көн саен татар текстлары белән эш итүчеләргә кирәк һәм 3 раскладка – инглиз, татар, рус телләренә күчү уңайсызлыгы белән очрашкан кешеләргә кирәк. Ягъни бу – бары тик татар журналистлары, татар текстлары белән даими эшләүче ниндидер язучылар өчен генә кирәк булыр иде. Шулай да стандарт клавиатураны белү яхшырак. Шуңа күрә плюслары бар, минуслары бар.

– Ә ни өчен сез нәкъ менә татар проектлары белән шөгыльләнергә булдыгыз?

– Мин КФУның татар факультетын тәмамладым, ә әтием 90нчы елларда Түбән Кама татар иҗтимагый үзәгенең җитәкчесе иде, мин шактый патриотик юнәлешле гаиләдә үстем, шуннан калган, күрәсең. Бу беркайчан да минем төп эшчәнлегем булмады, ләкин миңа һәрвакыт нәрсәдер булдыру һәм эшләү кызык булды. Аннары берничә ел мин «Сәләт»тә катнаштым, бу да моңа йогынты ясады, дип уйлыйм.

Халык тел һәм чәйдән генә тора алмый

– Сез рус мәктәбендә укыгансыз, әмма, аңлавымча, татар телен яхшы беләсез?

– Мин рус мәктәп-лицеенда укыдым, Түбән Камада рус ишегалдында үстем. Мин татар телен яхшы беләм дип әйтә алмыйм, мин аны фән күзлегеннән беләм, ягъни мин татфак тәмамладым, анда телне филология күзлегеннән өйрәнәләр. Бу яктан караганда, мин аны күпчелеккә караганда яхшырак беләм. Без гаиләдә татарча сөйләшәбез, әмма ниндидер катлаулы темаларда миңа татарча сөйләшүе кыен. Татар телен яхшы беләм дип санаучылар да, «әйдә, чәй эчәбез» темасына гына түгел, ә башка темаларда сөйләшә башлаганда, югалып калалар.

– Бервакыт сез, татар телен белү мәҗбүри түгел, дигән фикер әйткән идегез.

– Сез татар кешесе турында әйтәсезме? Әйе, мәҗбүри түгел. Бу – шундый катлаулы тема, аныклап әйтергә кирәк: белү яхшы, әмма «телне белү» – «татар булу»га тиң түгел. Бу төшенчәләрне чагыштырып, без телне белмәгән, ләкин татар булып калырга һәм үзләрен шундый итеп танырга теләгән бер төркем халыкны кисеп атабыз. Алмашка бу кешеләр «син хәтта татарча белмисең дә» дигән тонна хейт ала. Минем уйлавымча, бу – гадел түгел һәм бигрәк тә стратегик яктан бөтенләй дөрес түгел.

Халык телдән генә тора алмый. Ә бездә 80-90 процент шуңа бирелә, һәм аннары гына инде мәдәният, тарих һәм башкалар. Мин кешеләрнең моңа бик сизгер карауларын күрәм. Икенче яктан, татар телен яхшы белгән, аның белән мактанып сөйләшкән кешеләр күпчелек очракта моның өчен берни дә эшләмәгән. Алар бары тик татар гаиләсендә туып, татар ишегалдында үскәннәр һәм татар мәктәбендә укыганнар. Ягъни телне белмәгән һәм максатчан өйрәнгәннәр арасыннан мин 1-2 кешене генә беләм, һәм менә аларга минем хөрмәтем зур һәм алардан кисәтүләр алырга да әзермен. Тагын, минемчә, халык телдән һәм чәйдән генә тора алмый, тупас итеп әйткәндә.

Татарның мәдәни кодына нәрсә керә

– Сезнеңчә, «татар булу» дигән төшенчәгә нәрсә керә соң?

– Чынлыкта тагын бик күп нәрсә бар. Үзидентификация турында сөйләгәндә, без, иң беренче итеп тел, тарих, мәдәниятне атыйбыз: бу – шундый 3 багана, асылда, татарларда болар барысы да бар. Ләкин бу төшенчәгә тагын бик күп нәрсәләр керә, мәсәлән, өчпочмак, бәхетле, түбәтәй, ягъни аш-су һ.б.

Мәдәни код турында сөйләгәндә, бу – татарлар гына аңлый торган ниндидер шаяртуларны белү, үзеңне гимн белән яки Салаватның «Мин яратам сине, Татарстан» җыры белән тиңләштерү, чәй турында шаярту яки ниндидер авыл әйберләре (бәрәнге утау) турында сөйләшү булырга мөмкин. Ягъни, бу – бик күптән барлыкка килмәгән вак-төякләрдән торган комплекс, ә алар сине нәкъ менә татар итә.

– Әмма телне яхшы белми торып, башкаларны – шул ук мәдәниятне, әдәбиятны, шаяртуларны һәм башкаларны аңлау авыр түгелме?

– Татарстаннан читтә үскән, рус мәктәпләренә йөргән, телне начар белгән, әмма үзләрен татарлар дип таныган, үз мәдәниятләре, үз тарихы белән кызыксынган кешеләр күп бит. Без аларны телне белмәгән өчен генә татар булу хокукыннан мәхрүм итәбезме?

Телне нульдән өйрәнү – бик катлаулы әйбер. Балачакта өйрәнмәгән булсаң, татар теле – өйрәнү өчен җиңел тел түгел. Кешеләрнең вакыты һәм мотивациясе аз, чөнки ул бик аз җирдә генә кирәк. Дөресен генә әйткәндә, барысы да рус телен белгән җәмгыятьтә аңа ихтыяҗ зур түгел. Шуңа күрә татар телен белмәгән кешеләргә тыныч карарга кирәк.

Һәрхәлдә, тиздән без үз тамырларыбызга кайту трендына киләчәкбез. Хәзер тамырлардан китү бара, ә аннары кайту булачак – кешеләр телне дә өйрәнәчәк, калганнарны да. Иң мөһиме, тискәре өндәмә булмасын, югыйсә эмоциональ кире кагу барлыкка киләчәк.

Татар телен куллану өлкәсе юк

– Татар телен үстерү өлкәсендә тагын нинди проблемалар бар?

– Дөресен әйткәндә, аны куллану өлкәсе булмау. Ягъни без аны үзебезнең кухняда, үз гаиләбездән тыш, беркайда да кулланмыйбыз, Әлбәттә, мондый шартларда ул үсми, алга бармый, яңа сүзләр барлыкка килми. Күпчелек очракта ул күп еллар элек булган кебек авыл теле булып калды («авыл теле» – тискәре мәгънәдә түгел, ә шундый ук).

Татар теленә рус теленең йогынтысы көчле, шуның аркасында шәһәр татарларының җөмләләр синтаксисы нык үзгәрә: ягъни без иядән соң ук, рус телендәге кебек, хәбәр куябыз. Без инде рус синтаксисы һәм рус сүз тәртибе белән сөйләшәбез. Яки, татар теленә хас булмаса да, бик күп теркәгечләр кулланабыз. Һәм, димәк, ул бик русификацияләнә, үзгәрә. Моның никадәр начар икәнен белмим – ул бары үзгәрә генә.

– Ә ул вакытта аның актуальлеген кайтару һәм функциональлеген күтәрү өчен нәрсәне үстерергә кирәк?

– Бернәрсәне дә үстерергә кирәкми. Әгәр телнең кулланылыш өлкәсе булмаса, ясалма рәвештә берни дә эшләп булмый. Барысын да татарча сөйләшергә мәҗбүр итү генә мөмкин түгел, ул шулай ук үсмәячәк. Түрәләр: «Ә, бу гаиләдән тора, барысы да гаиләдән килә», – дип әйтергә яраталар. Ягъни гаиләдә татарча сөйләшсәләр, бала да беләчәк, әмма бу – гомумән алай түгел. Гаиләдә татарча күпме генә сөйләшсәң дә, урамда ул дуслары белән русча аралаша икән, ул, әлбәттә, русча сөйләшәчәк. Шуңа күрә, гаиләдән генә тормый шул. Күпләр аңлый торган көнкүреш телен һәм фикерләү белән диалог телен аерырга кирәк. Син өйдә өйрәнгән татарча белән җитди әңгәмә алып бару кыен яки мөмкин түгел диярлек. Хәзер катлаулы татар сөйләме юк диярлек.

«Татнет» ул гомумән – юк»

– Ә соңгы вакытта «Татнет»ның кайсы проектларын сез иң мөһим, кызыклы яки, бәлки, «текә» дип атый аласыз?

– Карагыз әле, «Татнет» ул гомумән юк, мин бу терминны гомумән яратмыйм. Нәрсә ул? 10-20 татар сайты. Татар телендә «Татнет» юк диярлек. Ә проектларга нәрсәне кертергә мөмкин?

– Мөгаен, моңа түбәндәгеләрне кертергә мөмкин: GPT татар чаты, кемдер телеграммаларны татар теленә тәрҗемә итә, мәгариф проектлары.

– GPT чаты ул болай да татарча, һәм аны беркем дә үстерми. Моны Open AI үзе эшләде, мин шулай аңлыйм. Гомумән, аның булуы бик яхшы, мин бик шат. Бу – бик шәп, һәм мин аны вакыт-вакыт кулланам, барысы да шулай яхшы эшләве гаҗәп. Мөгаен, Фәннәр академиясенең Семиотика институтын билгеләп үтәргә кирәктер – алар шәп әйберләр эшлиләр, яхшы тәрҗемәче ясадылар, мин еш кулланган барлык сүзлекләрне, татар грамматикасын чыгардылар. Ягъни бу – күптән кирәк булган цифрлаштыру, һәм аларның моны эшләве яхшы.

Тагын сөйләм танучы тавыш тәрҗемәчесе ясадылар, ул, минемчә, әлегә әллә ни яхшы эшләми, әмма ул бар, һәм киләчәктә таянырлык нәрсәләр бар. Бу – катлаулы проект.

– Тәрҗемә проектларыннан практик файда бармы?

– Ә менә тәрҗемә проектларына мин бик шикләнеп карыйм: бу – энергияне файдасыз сарыф итү дип уйлыйм. Мин моның белән шөгыльләнүче кешеләргә хөрмәт белән карыйм. Аларның ни дә булса эшләүләре яхшы, тик практик файданы мин әллә ни күрмим. Мөгаен, «бу – файдасыз» дип әйтү – бик кырыс булыр, әмма шул ук энергияне кызыклырак проектларга кулланырга мөмкин булыр иде. Нинди дип сорасагыз, мин белмим.

Мин үзем «Windows»ны татар теленә тәрҗемә итү командасында идем, шуңа, мин моның нәрсә икәнен һәм моның никадәр катлаулы булуын беләм. Сезнең «Windows»ның бу тәрҗемәсен күргәнегез бармы, ул булса да, бик аз сандагы кешеләрдә урнаштырылган. «Microsoft»ка кереп «Windows»ның татарчага тәрҗемәсен бушлай йөкләп булса да.

Ягъни, мәгълүмати технологияләр өлкәсендә ниндидер проектлар бар, әмма алар шактый аз. Тагын бер тел корпусы бар, ул да текстлар белән эшләгәндә бик мөһим. Тагын «corpus.tatar» сайты бар, ул да шәп, уңайлы – нәкъ менә тар аудитория өчен, тел белән шөгыльләнүчеләр өчен бу бик уңайлы һәм файдалы нәрсә.

– Тагын «Татар Википедиясе» дә бар бит әле, шулай ук шактый күптән төзелгән проект.

– Аның булуы, анда шундый энтузиастлар булуы шәп. Шулай дип әйтим, булмавына караганда, аның булуы яхшырак. Әмма «Википедия» – ул халык яки дәүләттә органик рәвештә үсәргә тиешле проект. «Википедия» нәкъ менә «Ореп source» идеясенә нигезләнгән, кешеләр анда килеп, үз телләрен өстәсеннәр өчен. Һәм минем уйлавымча, бу – татар теле һәм татар халкы булган вазгыятьнең яхшы чагылышы, чөнки аның белән берничә энтузиаст кына актив шөгыльләнә.

«Мин моның өчен көрәшергә теләмим, тугач та әти-әнием һәм гаиләм телендә тыныч кына сөйләшергә телим»

– Шулай да без татар телен күбрәк кеше куллансын дип тырышабыз, дип уйлыйм. Миңа калса, ул хәзер беркадәр вакыт элек булганнан актуальрәк була бара. Хәзер инде татар телендә сөйләшү «артта калганлык» түгел.

– «Артта калганлык» түгел дип чагыштыру – көлке күренеш, әлбәттә, үз телеңдә сөйләшү гадәти күренеш булырга тиеш. Мин моның өчен көрәшергә түгел, ә тугач та әти-әнием һәм гаиләм телендә тыныч кына сөйләшергә телим. Әмма тулаем алганда – әйе, күрүемчә, тирә-якта татар теле күпкә артты, һәм аны тыныч кына куллана башладылар. Мин күптән түгел «Елмай» паркында булдым һәм тирә-якта татарлар гына кебек тоелды, чөнки барысы да татарча сөйләшә иде. Мөгаен, тирә-юньдәгеләрнең ни өчен аның телендә сөйләшүләре турында беркайчан да уйламаган Франциядә яки Вьетнамда яшәүче берәр кеше үзен шулай хис итәдер. Ә без бу турыда уйланабыз – һәм бу да безнең хәлнең индикаторы бит.

– Әгәр казанлылар яки шәһәр кешеләре белән сөйләшсәк, алар татар телен санга сукмауны, кырын карашларны һ.б. телгә алалар.

– Татфакта авыл кешеләре күп иде һәм башка факультеттагылардан ниндидер кимсетү сизелде, әмма моны авыл сөйләменең үзенчәлекләре һәм аралашуның бераз башкачарак культурасы белән аңлатырга мөмкин. Тупас итеп әйткәндә, моны кешеләрнең кайчакта чегәннәргә мөнәсәбәте белән чагыштырып була. Шуны әйтергә кирәк, КФУ, тулаем алганда, татфак һәрвакыт бераз чит булган рус университеты.

«Сәлам» дәреслеге федераль исемлеккә кертелде

– Үзегезнең иң яраткан проектларыгыз, иң уңышлы гамәлгә ашырылган 3 проектыгыз турында сөйләп китегез әле?

– Иң уңышлысы, мөгаен, «Әлбәттә» проектыдыр. Татар тарихы, тел белеме, әдәбият, сәнгать һәм фольклор өлкәсендә хәзерге галимнәр һәм белгечләрнең кыска видеолекцияләре белән фәнни-популяр проект. Ләкин инде берничә ел без аңа бернинди яңалык та кертмәдек. Без хатыным белән төрле татар балалар китаплары чыгарабыз, алар да шактый уңышлы, хәзер инде барлык тиражлар да сатылып бетте. Без инде шактый күптән чыгарган «Әлифба» мобиль кушымтасын әле дә йөклиләр, анда кулланучылар һәм хәтта сатып алулар да бар. Һәм без Мәгариф министрлыгы белән берлектә эшләгән иң зур проект – федераль исемлеккә кертелгән һәм бөтен республика буенча актив кулланыла торган 1-11 сыйныфлар өчен «Сәлам» дәреслеге. Бу бик шәп һәм уңышлы проект – рус мәктәпләре һәм рус сыйныфлары өчен бик заманча һәм кызыклы дәреслек ясадык. Без аның өстендә бик озак эшләдек, бик күп көч һәм ресурслар салдык. Башта безгә түләделәр, ә аннары инде без аны ясап бетерү өчен үз акчаларыбызны керттек.

– Уңайлы мобиль татарча раскладка төзеп карамадыгызмы? «AppStore» һәм «Playmarket»та булганнары бик үк уңайлы түгел.

– Алар инде бар – берсе Цифрлар министрлыгыннан, Семиотика институтыннан бар, шулай ук тагын берничә аерым кешеләр тарафыннан ясалганнары бар. Хәзер Цифрлар министрлыгы үз раскладкалары өчен яңарту ясый һәм миннән яхшырту өчен теләкләр язуымны сорадылар. Кемдер моның белән шөгыльләнә икән, нигә яңаны эшләргә. Хәзергесе дә начар эшләми, ләкин тиздән яңасы чыгар, дип өметләнәм.

Теләсә нинди индустрия табыш өчен эшләргә тиеш

– Сез ничектер «татар дизайны юк» дип әйткән идегез. Сез хәзер дә шулай уйлыйсызмы?

– Индустрия буларак, ул – юк, моның белән шөгыльләнүче аерым кешеләр генә бар. Тагын «Татар киносы» дип әйтергә яраталар, әмма татар киносы индустриясе дә юк. Төшерелеп тә үзен аклаган бер генә фильм да юк. Дизайн белән дә шулай ук. Мөгаен, татар дизайнына иң якын индустрия – ул кул эшләредер. Ул башкалар белән чагыштырганда начар яшәми. Аерым җитештерүчеләр, дизайнерлар күп, конкуренция бар, ихтыяҗ һәм табыш бар. Ягъни, алар энтузиазм белән генә эшләми.

– Кул эшләре турында сөйләгәндә, сез җирле татар брендларын күздә тотасызмы?

– Әйе, «Печән базары»на, фестивальләргә куелган кешеләр. Ә нәкъ менә график яки ниндидер видео дизайн юк, аны табу кыен.

– «Татнет» турында сез, ул юк, дип әйттегез, аңлавымча, татарча эшләнмәләр дә шуңа керә?

– Әйе, аерым энтузиастлар гына бар. Әгәр «Android»та эзләгәндә «татар» яки «татарча» сүзен җыйсаң, күп кенә кушымталар чыгачак. Әмма алар барысы да шактый түбән сыйфатлы һәм аерым кешеләр, аерым проектлар тарафыннан булдырылган. Эшләнмәләр индустриясе, әлбәттә, юк. Кемгә кирәк соң ул? Теләсә нинди индустрия табыш өчен эшләргә тиеш. Син зур кушымтаны бушлай эшли алмыйсың, чөнки эресе – хезмәт хакы түләргә кирәк булган күп санлы кешеләр көче белән эшләнә. Әгәр берәр нәрсә акланмаса, ул үсмәячәк тә, бернинди индустрия дә барлыкка килмәячәк.

– Сез кискен рәвештә «бернинди татар индустриясе юк» дип әйтәсез, әмма барыбер татар проектлары өстендә эшлисез.

– Мин моны бераз махсус рәвештә ассызыклау өчен эшлим. Без бит рус һәм чит ил масштаблары, башка телләр һәм халыклар белән чагыштырабыз. Мин проблеманы күрсәтү өчен мәсьәләне бераз кискенләштерәм. Башка кече халыклар белән чагыштырганда, бәлки, бездәге вазгыять начар түгелдер. Ләкин барысы да яхшы дип тә әйтеп булмый.

«Миллиард.Татар»дан тәрҗемә.