"Халык яшәгәндә, Илһам яшәр": Илһам Шакиров белән 1999 елгы әңгәмә

- Җырчыларның төрлесе бар. Әмма ләкин җырчы иң беренче чиратта үзенә нәрсә кирәк икәнен белмәсә, шул "кирәк"не эзләп тапмаса, беркайчан да чын җырчы була алмый. Әлеге "Бер алманы бишкә бүләек" фольклорчылар тарафыннан ноталы җыентыкка кертелгән иде. Җырның көе миңа бик ошады, мин аны бераз үземчәрәк эшкәртеп тә куйдым. Ләкин сүзләре күңелгә ятып бетмәде: сюжеты да юк, поэтикасы да аксый иде. Шуңа күрә мин шагыйрьләр эзләп сиңа килеп җиттем, яңа сүзләр язуыңны үтендем. 20 яшьлек шагыйрьгә нишләп мөрәҗәгать иткәнмендер инде... Димәк, ышанганмын... Бу җыр тиз арада халык колагына керде, Аллага шөкер, аны үз иттеләр. Югыйсә, ул бит бары тик китапларда, тузан эчендә ята торган бер көй генә булып калачак иде. Җырчы менә шулай үзенә кирәкле җырны, күңеленә, җанына яткан җырны, кеше күңеленә дә ятардай җырны белмәсә, аны эзләп тапмаса, әлбәттә, зур уңышка ирешә алмый. Композиторлардан Александр Ключаревны алыйк... Ул бары көй генә, җыр гына, музыка гына язучы түгел, ә бөтен СССР буйлап көйләр эзләп, аларны эшкәртеп, җыентыклар чыгарган олы шәхес тә. Менә бу "Бер алманы бишкә бүләек" дигән көйне дә мин шул Ключарев җыентыгыннан алган идем. Ә композитор Җәүдәт Фәйзи исә күбрәк профессиональ җырчылар белән эшләде, аларның репертуаарларына кергән халык көйләрен туплап, китаплар чыгарды. 

- Мин монда Тукайның бер шигыренә мөрәҗәгать итим әле. Ул "Сәрләүхәсез" дип атала. Бер генә строфасын искә төшерәм: Кузгатмакчы булсаң халык күңелләрен, Тибрәтмәкче булсаң иң нечкә кылларын, Көйләү тиеш, әлбәт, ачы хәсрәт көен, Кирәк түгел мәгънәсе юк көлке, уен... Димәк ки, халыкның күңелен уятасың килсә, аны яшәтәсең килсә, милләт итәсең килсә, аның моңын белергә кирәк. Аның милли хисләрен, милли тойгыларын уятыр өчен, аны милләт итәр өчен, чыннан да, аның эчке хисләрен, моңнарын белергә кирәк. Менә шушы моң милләтне милләт итеп саклый һәм үлемнән коткарып кала. Аның эчтәлеге шул гына. Хәзер әнә юмор кичәләре үткәрәләр, ләкин аларның мин дә бер мәгънәсен тапмыйм. Анда мәгънәсез җырлар мәгънәсез сүзләр белән аралашып бара. Шуңа күрә һәр әйтелгән сүзнең, сәхнәдәнме, экраннанмы - мәгънәсе, эчтәлеге булырга һәм ул, чыннан да, милли булырга тиеш. Ни өчен дин дип тә әйткән идем? Ислам дине халыкны халык итә, милләтне милләт итеп саклый дип әйтәм, безнең халыкның динендә шул ук көй дә бар, моң да бар. Коръәнне укыган вакытта да көйләп-моңлап укыйлар. Мөнәҗәтләр дисеңме, бәетме, башкасымы - алар барысы да шул үзебезнең борынгы фольклога, борынгы көйләргә, дингә кайтып кала торган нәрсәләр. Азан әйтсәң дә һаман көй белән, моң белән әйтелә, менә шулай халыкның күңеленә моңны-көйне сала баралар, менә шул саклап кала да инде милләтне. 

- Кешенең асылы тышкы кыяфәтеннән түгел, ә эчке кыяфәтеннән тора бит ул. Эчке кыяфәтендә, эчке кичерешләрендә әгәр дә моң-хисләре, милли хисләре калган икән, димәк, ул яши, ул чапан яки үзбәкчә түбәтәйләр киеп кенә үзбәк булмый, аның эчендә татар моңы саклана, шуңа ул татар булып кала. 

-Телисеңме-юкмы, сәясәт үзе синең иҗатыңа, тормышыңа килеп керә. Әйтик, менә бүгенге көндә без үзебезнең социаль хәлебез турында уйламасак, шул турыда җырламасак, без бу җәмгыятькә кирәк тә булмыйбыз бит. Җырчы телиме-теләмиме, әгәр дә ул үзен чыннан да гражданин итеп тойса, сәясәткә катнашмыйча булдыра алмый. Заманында Ерак Көнчыгышка, Урта Азиягә, Русия шәһәрләренә гастрольләргә барганда, мин татарларның рухи берләшүен сорый идем, шуңа өнди, чакыра идем. 

- Бик кызганыч, безнең шул милли, озын, борынгы җырларны җырлаучылар арадан китеп баралар. Ә халык көйләрен саклау, халык көйләрен җырлау халыкны да саклау, башта әйткәнемчә, аның милли хисен, милли тойгысын уяту дип атала. Бу борынгы көйләрне, үзебезнең чын милли көйләрне җырлый алучылар да юк түгелдер. Аларның тешләре үтә торгандыр. Ләкин менә хәзер шундый заман килде, бүген ниндидер җиңелчә генә көйләрне көйләп, бер колактан кереп икенче колактан чыгып китә торган җырларны җырлап, кул чаптырып, шуның белән уңыш казанырга теләүчеләр күбәйде. Минем хәтеремдә: Уфадан бер җырчы килгән иде. Химиклар мәдәният сараенда концерт куйды. Күп кенә җырлады ул. Мин анда тамашачы идем. Кул чаптылар аңа, әйбәт кенә кабул иттеләр. Ләкин минем үземдә шундый бер тойгы калды: ул унбишләп җыр җырлагандыр, ә миңа бер генә җыр җырлаган кебек тоелды, чынки җырлары бер-берсеннән аерылмый - бер үк тонда, бер үк стильдә. Концерт беткәч, янәшәмдә утыручы кешеләрдән сорыйм: "Концертта кем җырлады?" - дим. "Белмибез", - диләр. "Нәрсә җырлады соң ул?" - дим. "Белмибез", - диләр. "Ник кул чаптыгыз соң?" - дим. "Белмибез", - диләр. Менә шул сәнгать буламы инде? Хәзер кул чаптырыр өчен генә җырлаучылар бик күбәйде, бик кызганыч. 

- Барысы да булырга һич мөмкин түгел аларның. "Миндә шундый идея бар, 100 татар халык җырыннан альбом чыгарырга иде", - дип обкомга барган идем. Аны бик борынгы көйләрдән алып, хәзерге заман җырларын, әйтик, такмакларны, бәетләрне һ.б. жанрларны кертеп эшләргә мөмкин, дип аңлаттым. Безнең татар фольклорында бит төрле жанрлар бар. Алар минем тәкъдимне бик хуплап каршы алды, әмма бер эш тә эшләмәделәр, шулай сүз генә булып калды ул. Хәзерге вакытта радио һәм телевидение фондында сигез сәгатьлек язылган җырларыгыз бар, дип әйтәләр. Мин аның хисабын белмим. Ә язылган әйберләр тагын да күбрәк, әлбәттә. Алар җилгә очып киткәннәр, яшь арткан саен инде онытылар да баралар.

- Монда халыкны гаепләргә ярамый. Халык, әлбәттә, ул шәхесләрне күңелендә йөртә, аларны үзенең газизләре итеп таный. Берзаман, 60нчы еллар уртасында, шул ук обкаомга бардым, бер түрәгә. Болай дим: "Менә Салих Сәйдәшев безнең бөек композитор дип әйтәбез, безнең профессиональ музыкага нигез салучы дибез. Шуңа күрә аңа Казанда һәйкәл булырга тиеш бит инде", - дим. Ул кабинетында арлы-бирле йөренде дә: "Эх без бит әле автономия генә", - ди. Чыннан да, безгә Мәскәү күрсәтмә бирсә, куя идек, бирмәсә - юк. Ә бер заман моннан 10 еллар элек телевизион марафон оештырдылар, акча да җыйдылар, һәйкәл куябыз Сәйдәшкә дип. Ул акчаның кая киткәнен бер Алла үзе генш белә инде. Менә шул вакытта алар шаулашып йөргәндә, Бутлеровка, беркемнән дә акча җыймыйча тиз генә һәйкәл куйдылар. Әнә Казанның хуҗасы кебек утыра ул хәзер. Безнең шаулашып йөрүебезнең файдасы булмады, Сәйдәшкә дә, башка кадерле кешеләребезгә дә һәйкәл юк. 

- Әйе, химик бит ул. Менә шуңа үзебезнең Казанны шартлаткан нәселгә, тот та, олы иттереп, Казанның сакчысы итеп һәйкәл куй инде. Көлке дә, кызганыч та инде, әлбәттә. 

- Ул алай гына түгел шул. Үзеңне төрле яклап, мәдәниятле итеп тәрбияләргә кирәк, авыз ачып җырлау гына әле җырчы булдым, дигән сүз түгел. Сүзләрен ятладың, нотасын өйрәндең дә җырладың, дип яшәүчеләр - озын гомерле җырчылар түгел. Бүгенге көндә андыйлар бик күп. Мин аларны шәхес дип әйтергә дә куркам. Чөнки алар һәммәсе дә бер төсле. Кызганыч, алар арасында консерватория тәмамлаганнары да бар. Исемнәрен атап әйтим. Көйләре дә, җырлары да бер үк алымда, стильдә. Аерып алып булмый. Музыкага катнашы булмаган кешеләр боларга киләләр дә, менә шушы җырымны, көемне башкар, мин сиңа акча түлим, диләр. Акча түләп җырлаталар. Туганнары, күршеләре ишетсен дә аның көен, исеме эфирда яңгырасын... 

- Берәү генә түгел, андыйлар бик күп иде. Җырлауны эш дип санамыйлар. Чөнки без бөтенебез дә җырлыйбыз, диләр. 

- Менә болай ул, Разил энекәш. Без кечкенәдән үк, үзебезне-үзебез белә башлаганнан бирле, кагылып-сугылып, этелеп-төртелеп үскән кешеләр. Мин иң соңгы бала булып туганмын, төпчек. Ике яшьтә чагымда әткәйне алып китәләр. Мин аны белми калам. Менә шуннан безнең бәхетсезлегебез башлана инде. Шуннан безгә бер мөһер сугылып калды. Ул бик озак елларга барды. Ул мөһер күптән түгел генә, шул перестройка елларында гына төшеп калды. Менә монысы кызыграк. Әгәр дә мин чиратка бассам, иң соңгы кеше булып чыгам. Мин килеп җитсәм, анда алыр әйбер беткән була. Шуннан күңел төшә инде. Бәхетсез кеше инде мин дип уйлыйсың. Юлна аркылы чыга башласам, юл тулы машина. Сәгатьләр буе көтеп торам. Мин генә чыгып китәм, бер нәрсә калмый, урам буп-буш. Монысы әле болай гына, лирик чигенү дип әйтим инде.

- Бәлки, Илһам абый, иҗат дөньясында, күктә яшәп, син фани дөньяны онытып бетергәнсеңдер, андагы тәртипләрне оныткансыңдыр. 

- Аны онытырга мөмкин түгел... Аннары әле бит безнең халкыбыз бар. Татар халкының бәхетсезлеге бик күптәннән башланган. Үз халкыңның бәхетсезлеге турында уйламасаң, син артист та, җәмәгать эшлеклесе дә була алмыйсың. Үз халкыңның ничек булуын уйлап, үзеңнең дә хәлеңне беләсең. Әгәр дә синең халкың бәхетле икән, син дә бәхетле. Аны бәхетле итә аласың икән, син дә бәхетле. Әгәр дә син аның бәхетсезлеген күреп торасың икән, ничек үзеңне бәхетле дип санамак кирәк? Менә шуннан алып әйтәм моны... 

- Анысы сезнең эш, язучылар, журналистлар эше инде...