Дамир Исхаков Кол Шәрифнең сәясәтен анализлый: "Бәлки русларга ирекле рәвештә бирелергә кирәк булгандыр"

- Кол Шәриф татарлар тарихында бик әһәмиятле шәхес. Гади генә әйткән вакытта, ул - Казан ханлыгының бөек сәеде. Соңгысы. Шуңа күрә Казан кремле эчендә урнашкан төп мәчетебез аның исеме белән аталган.

Ни өчен дин башында торган, китап өстендә утырырга тиеш булган кеше дипломатик һәм сугыш эшләрендә катнашкан дигән сорау туарга мөмкин. Моның үз традициясе бар. Мин әйткән Сәед ата Алтын Урда заманында татарларны ислам диненә керткәч, ул һәрбер татар кабиләсенә берәр вәкил - шәехләрне җибәрә. Аерым кабиләләр тарихында аларның исемнәре дә сакланган. Хәзерге терминны кулланып әйтсәк, алар комиссарлар булган. Алар бу татар кабиләләре ислам динен дөрес тоталармы, юкмы дип карап торган. Һәм, билгеле, бу кешеләрнең хәрби эшләргә мөнәсәбәтләре дә булган. Алар сугышларда катнашкан һәм еш кына сугыш эшләрендә әһәмиятле фигуралар булган. Урта гасыр өчен хас әйбер бу - сугыш белән дипломатия бер-берсенә бәйләнгән булган. Шуңа күрә татар ханлыкларында да шушы традиция сакланган.

Без Казан ханлыгыннан да күрәбез, вакыт-вакыт сәедләр сугышта катнашкан. Касыйм сәедләренең дә сугышта катнашуы турында мәгълүматлар бар. Кол Шәриф турында сөйләгәндә, аңа өйдә генә аяк бөкләп утыручы шәхес дип карарга кирәк түгел.

Сәедләрнең тагын бер әһәмиятле функциясе булган. Татар ханлыкларында нинди дә булса бер шәхесне тәхеткә утырткан вакытта Коръән нигезендә ханга багышланган хөтбә укытылган. Димәк, ханны күтәрү эшендә дә катнашкан сәедләр. Кол Шәриф шулай ук бу эштә дә катнашкандыр дип уйлыйм.

Кол Шәриф әһәмиятле, зыялы шәхес тә булган. Аның суфичылык рухында язылган шигырьләре сакланган. Аларны Марсель Әхмәтҗанов китап итеп бастырды. 

Казан ханлыгын яулап алу

Кол Шәрифнең бер бик кызыклы хаты сакланган. Ул хатны үз вакытында Зәки Вәлиди Төркия архивларыннан табып, бастырып чыгарды. Аның исеме “Зәфәр намә-и виләяте Казан”. Бу 1550 елны төрек солтанына язылган хат. Кол Шәриф 1549 елның кышында руслар белән булган сугыш турында яза. Ул сугышта татарлар русларны бик каты җиңә. Рус гаскәрләре кырыла. Бу хакта мәгълүматлар хәтта рус елъязмаларында да бик ачык бирелмәгән, җиңелү турында язарга яратмыйлар, аны истә калдырмаска тырышканнар. Әмма аларның каты җиңелгәннәре бу хаттан ачык күренә. Бу инде Казан ханлыгы яулап алынасы еллар килеп җитәр алдыннан. “Зәфәр намә-и виләяте Казан”да Кол Шәриф үз заманына бәя бирә.

Бик кызык кына бер урынын укып күрсәтәм сезгә. Мисрак дигән өлеш бар монда. Башта Кол Шәриф әйтә: “Һичкем яманның күршесендә булмасын”. Аннан соң ул менә мондый бәя бирә. “Казанга һичбер җирдән ярдәм һәм таяныч ирешмәс. Бары тик Тәңре якын һәм фәрештәләр генә ярдәмче. Шул авыр сәбәптән Казан шәһәренең падишаһлары, кяфер иле белән килешүләр аркылы мәмләкәтләренең җитешлеген тәэмин итәргә тырыштылар”, дип яза ул. Димәк, Кол Шәриф русларның көчләре күбрәк булуын аңлаган. Һәм бәлки күзаллагандыр Казан ханлыгының алга таба җиңеләсең.

Аның алдында шундый дилемма булган - алга таба монда калыргамы, юкмы. Әстерхан ханлыгыннан килгән сәед буларак, аның кире шунда кайтып китәргә мөмкинлеге булган. Ләкин Кол Шәриф карар үзе өчен карар кабул итә. Һәм шушы әсәрендә ул яза: “Без кяферләргә үзебезнең илне бирергә тиеш түгел”, ди. Кяферләргә каршы ул изге сугыш – газа алып барырга кирәклеге турында әйтә. Ягъни, рус гаскәрләренең Казанга килүләре чынлыкта Мәскәү бөек кенәзлеге тарафыннан көнчыгышта христиан динен көчәйтү өчен сугыш итеп кабул ителә. Ә Кол Шәриф: “Без мөселманлык эшен якларга һәм кяферләргә каршы изге сугыш алып барырга тиешбез”, ди. Димәк, монда диннәр арасында каршылык килеп чыга. Ул диннәр арасындагы конфликт булуын аңлап яза моны һәм нәрсә булып бетәчәген дә чамалый.

Аның язмышы фаҗигале рәвештә тәмамлана. Казанны алган вакытта Кол Шәриф үзенең кул астында булган яшьләр белән хан сарае янында бик каты сугыша. Суфилар, дәрвишләр - бу үзенә күрә бер аерым гаскәри берләшмә була. Рус тарихчылары мәгълүматларына караганда ул яраннары белән бергә сугыша-сугыша үзенең мәдрәсәсенә таба күтәрелә һәм ул шунда үтерелә. Ул җиргә егылып төшә. Казанны алганнан соң шәһәр буенча йөргән рус гаскәрләре башлыгы Андрей Курбский, Кол Шәрифнең җирдә яткан гәүдәсен күрә. Аның язмасында да бу хакта язылган. Кол Шәриф бөтен якыннары белән ахыргача Казан ханлыгын саклап калу өчен сугыша һәм шунда үлә.

Сөембикәне Казаннан биреп җибәрү – капитуляция түгел, ә сәяси адым

- Казан ханлыгы алынганчы, Кол Шәриф Сөембикәне һәм Үтәмешгәрәйне Мәскәүгә җибәргән. Ул вакытта, димәк, Кол Шәриф монда булган инде. Ни өчен Кол Шәриф шул вакытта каршы чыкмаган, ханны алып калмаган? Ханны биреп җибәрү ул бит инде символик капитуляция дип әйтергә була.

- Бу капитуляция түгел, бу сәяси вәзгыятьтә хәрәкәт итүнең бер ысулы. Чөнки руслар ультиматум куя. Әгәр дә Сөембикәне һәм аның малае Үтәмешгәрәйне җибәрмәсәгез, без гаскәр белән килеп, Казан ханлыгын алабыз, диләр. Руслар кулында көч күпкә артыграк була. XVI гасырның уртасында русларның демографик потенциалы татарларга караганда 8 тапкырга артыграк булган. Шуңа күрә гаскәрләр дә бик зур булган. 

Казандагы татарлар, затлы татарлар әгәр дә Сөембикәне җибәрсәк, руслар бәлки һөҗүм итмәс, дип уйлый. Сәяси адым була бу. Ә русларга бу ни өчен кирәк була? Сөембикә бит ул шундый фигура - аның Сафагәрәйдән туган улы Үтәмешгәрәй - Кырым ханнары династиясенең вәкиле. Шуңа күрә русларга Кырым белән ике араны өзү өчен, Үтәмешгәрәйне Казаннан җибәрергә бик кирәк була. Чөнки Кырым ханлыгыннан Казанга ярдәм килергә мөмкин була.Үтәмешгәрәйне Казаннан чыгарып җибәрсәләр, монда безнең ханнар юк дип, Кырымнан ярдәм килмәс дип уйлыйлар Мәскәүдә. Русларның планнарында Казанны яулап алу була. 

Тагын бер ягы бар, нугайлар Казан эшләрендә катнашмасын дигән сәясәт алып барган руслар. Сөембикәне Казаннан чыгарып җибәргәч, Казанга ярдәмгә аның әтисе ягыннан гаскәр килмәс, дип тә өметләнәләр. 

Шуңа күрә Сөембикәне биреп җибәрү сәяси адым булган. Ләкин Казан татарларының планнары чынга ашмый. Алар Казанга Олы Урдадан калган Әстерханда утыручы татар ханнары нәселеннән булган шәхесне – Ядегәр Мөхәммәдне алырга мәҗбүр булалар. Ядегәр Мөхәммәд белән берникадәр гаскәр килә килүен, әмма ул кирәкле санда булмый. Шулай итеп татарларга Әстерхан ягыннан да ярдәм булмый. Бу Казан татарларының, монда утыручы затлы татарларның сәяси ялгышы булып чыга. Аларның планнары барып чыкмауда алар үзләре гаепле инде чынлыкта. 

Сөембикәне сатып җибәрделәр дигән сүз - дөрес әйбер түгел. Бу сугыш булмасын өчен эшләнгән бер адым булган. Әгәр дә Сөембикәне Казаннан җибәрмәгән булсалар, мәскәүлеләр сугышны бәлки алданрак башлап җибәргән булырлар иде.

- Сөембикә киткәч, монда хан калмый. Шуңа күрә Казан җитәкчелеге ханлыкны бирергә күпмедер дәрәҗәдә әзер булган дип әйтеп буламы? 

- Юк. Казанлылар шунда ук Казан шәһәренә ханга Әстерханнан шәхесне чакыралар. Ядегәр Мөхәммәд килеп җитә. Ядегәр Мөхәммәд үзе белән алып килә 3 меңлек нугай отрядын. Казан озак вакыт хансыз тормаган. Хан тәхеткә шунда ук утыртыла. Соңыннан ул 3 меңлек нугай отряды Казанны саклау сугышында актив катнаша. Алар барысы да диярлек кырылып бетә, бер өлеше генә исән кала. Исән калганнары Алабуга ягына кача. Атаклы Борис Ишболдин, мәсәлән, шул нугайлар нәселеннән. Моны Ишболда кенәзенең исеме күренә, нугайлар арасында сакланган алар.

Тәхеттә бернинди дә өзеклелек булмый. Сөембикә китүгә, аның урынына башка кешене утырталар тәхеткә.

- Миңа калса, бер дәүләтнең үз патшасын икенче дәүләткә биреп җибәрүе - ул бирелү буларак кабул ителә.

- Алай итеп тә карарга була. Руслар бит инде элек тә Казан ханлыгы өстеннән контроль итәргә тырышалар. Алар Казанны алып, үз кешеләрен утыртканнар монда тәхеткә, үз тарафдарларын. Бу, чынлап та, русларның көчәйгән вакыты, моннан беркая да китеп булмый. Мин әйтеп киттем бит инде Кол Шәрифнең хаты турында. Әгәр көчең юк, күршең яман икән, ул вакытта син мәҗбүр буласың шул юнәлештә хәрәкәт итәргә, дуслашырга тырышасың аның белән, үзеңне саклап калырга тырышасың.

Башка бер мөмкинлек тә бар иде. Анысын ул вакытта татарлар уйламаган. Бәлки русларга ирекле рәвештә бирелергә кирәк булгандыр. Ул вакытта үлүчеләр, кырылучылар саны әзрәк булырга мөмкин иде. Ләкин бу барыбер дәүләтне бетерү дигән сүз.

Казандагы затлы татарлар арасында андый планнар да булган - үзләренең биләмәләрен, эчке байлыкларын саклап калу өчен Мәскәүгә ирекле рәвештә кушылырга. Ләкин безнең бабалар ахыр чиктә каршылык күрсәтү сәясәтен сайлап ала. Тарихи мәгълүматларны укымаган кешеләр аны күз алдына да китермиләр. Казан өчен бу сугыш коточкыч булган! Рус елъязмаларында язылганча, руслар шәһәр эченә кергәндә, үлгән татарларның гәүдәләре крепость стенасына тигез булган. Аннан соң руслар ул үлекләрне Иделгә ыргыталар. Казансу һәм Идел буенча өч көн мәетләр аккан дигән мәгълүматлар бар. Казаннан 20 мең татарны - хатын-кызларны, балаларны, яшьләрне әсирлеккә алып китәләр, ирләрне үтерәләр.

Демограф буларак санауларыма караганда, ул сугыш вакытында татарларның өчтән бере үлә.

- Казан тирәсендәге татар авыллары сугышта катнашмаган дип әйтәләр. Һәм моны Сөембикә китү сәбәпле, Казанда хан булмаганга күрә Кол Шәриф өчен сугышырга теләмәү белән дә бәйлиләр.

- Юк, монда дөрес аңларга кирәк. Сугыш бер дәүләттә дә крестьяннар эше түгел. Казан ханлыгында булган сугыш белән шөгыльләнүче кешеләр. 

Казан ханлыгының гвардиясе 10-12 мең кеше булган. Олуг Мөхәммәд заманыннан калган татарлар ул, шулар сугыш белән шөгыльләнгән. Әгәр дә бик авыр вәзгыять булса, бик зур гаскәр басып керсә, ул вакытта башкаларны да җыйганнар, ополчение буларак. Бу очракта Казан гаскәрләре 50 мең, хәтта 100 меңгә җиткерелә алган. 

Гади крестьян сугыш эшен белмәгән. Ул сәнәк күтәреп атлы гаскәргә каршы көрәшә алмый. Шуңа күрә халык сугышта катнашмаган дигән сүз тарихи чыганаклар нигезендә расланмый. Руслар Казанны алганнан соң, Арча якларына хәрәкәт итеп, Саба районы Эзмә авылларына кадәр барып җитеп, анда гади халык белән дә сугышканнар.

Әле бит Казанны алганнан соң да восстание күтәрелә. Һәм ул 1557 елны гына бастырыла. Анда халык бик күп катнаша. Күп кенә татарлар шул вакытта да кырыла. Шуңа күрә Казан шунда ук бирелде дигән сүзләр дөреслеккә туры килми.

- Ләкин тау ягы бирелә бит инде, мәсәлән, Свияжск җирләре бирелә. Бу ни сәбәпле шулай була?

- Тау ягына руслар иртәрәк керә. Свияга каласын куйганнан соң, руслар шул җирдә контроль итә башлый. Безнекеләр Свияга каласы тирәсендә йөриләр шау-шу күтәреп. Чынлыкта ул русларның мондагы форпостлары була. Аңарчы ук руслар Васильсурск дигән шәһәрне төзегән була, аны шулай ук Васильград дип тә йөрткәннәр. Бу шулай ук әлеге территорияне контрольгә алу өчен эшләнгән.

Рус гаскәрләре килеп кергәч, татарлар бернәрсә эшли алмыйлар. Сан ягыннан аларга каршылык күрсәтү мөмкин булмаган. Әмма Казан ханнарының Иделнең уң ягын бердә бирәселәре килми. Шаһгали Казанда тәхеттә утырганда руслар ул якны бирергә чакыра. Әмма Казандагы затлы татарлар берсе дә килешмиләр моның белән. Шаһгалигә каршы чыгуның бер сәбәбе дә шул була. Татар үз җирен бирергә уйламый берничек тә.

- Сез Сөембикәне сатып җибәрделәр дигән фикер белән килешмим, дип әйттегез. Ләкин шундый гаепләүләр яңгырый бит. Моңа нигез бар дип саныйсызмы?

- Нигез бар. Ул сәяси адым һәм татарлар, Казандагы хөкем итүче даирәләр аңлы рәвештә шундый карар кабул итәләр. Алар киңәшмә үткәрәләр, безгә нишләргә дигән. Чөнки руслар ягыннан турыдан-туры янау килә, хатлар килә. Әгәр дә бирмәсәгез, без гаскәр белән киләбез дә, сезне бетерәбез, дигән. Аларга каршы торырлык андый зур көч булмый бит. Алдагы вакыйгалар шуны күрсәтә, көч руслар ягында булган чынлыкта. Татарлар аңлаганнар аны.

- Тарихчы буларак, Кол Шәрифнең мондый адымын сез хата дип саныйсызмы?

- Ул Кол Шәрифнең адымы гына түгел. Кол Шәриф бу эштә сәяси фигура буларак кына катнаша. Ул вакытта бит хан диваны дигән киңәшмә органы булган, карарны алар барысы бергә кабул итәләр. Моны ялгыш дип карап булмый чынлыкта. Чөнки, Сөембикәне җибәрдеңме-юкмы, барыбер сугыш буласы иде Казан татарлары өчен. Руслар инде әзер булганнар Казанны яулап алырга. Бәлки бер-ике елга чигерелер генә иде бу яулап алулар.